نگاهی روان کاوانه به اسطوره ی سیاوخش

ثبات انسان شناسانه ی عقده ی ادیپ (که هسته ی روان نژندی به شمار می رود (فروید، 1905 و 1919)) و باز نمودش در اسطوره ها، افسانه ها، درام ها و دیگر میراث های فرهنگی جمعی ملل مختلف حاکی از توازی تحول های فردی و نوعی است. از این روی کهن میراث های روان شناختی انسان، ردیابی های تجربه های نسل های پیشین می گردد و به مثابه ی پلی بر شکاف بین روان شناسی فرد و جمع قرار می گیرد (فروید، 1939). جمع نیز مانند فرد روان نژند عمل می کند.
تخیل های آغازین نمونه ای از این مطلب است. چنان که فروید (1917 ـ 1915) تصریح می کند:”به نظرم می آید کاملا ممکن است، که همه اش آن چه امروز برای ما در تحلیل به عنوان تخیل توضیح داده می شود، در زمان آغازین خانواده ی بشری واقعیت بوده است، و این که کودک تخیل گر راحت حفره های حقیقت فردی را با حقیقت پیش تاریخی پر کرده است”. در تحلیل گرگ مرد (1918) نیز شاهد آنیم که فروید بین تجربه ی واقعیت و طرحواره های ارثی پل می زند و مشاهده ی صحنه ی آغازین توسط بیمارش را با تخیل های آغازین در پیوند می بیند.

فروید (1908) بیان می دارد، اسطوره ها باقیمانده ی تحریف شده ی تخیل های میل ـ بنیاد کل ملت ها هستند و رویاهای گیتیایی بشریت جوان به شمار می روند. از این منظر او ساختار روان شناختی اسطوره، رویا و روان نژندی را همانند می بیند، چرا که مصالحه ای بین میل رانه ای و دفاع یا به عبارتی دقیق تر بین مطلق گرایی میل رانه ای و مطلق گرایی واقعیت رخ می دهد. هر سه آن ها محتوایی آشکار دارند، که از نمادشدگی و تحریف واقعیت هایی در ضمیر ناآگاه حکایت می کنند و باید به زبان ناآگاه، که محتوای پنهان است ترجمه گردند تا شناخته شوند. نشانه (سمپتوم) در روان نژند، خوابدیده و ظاهر آشکار روایت رویا، هر سه نیاز به تفسیری دارند که به نماد ـ کلامی سازی محتوای پنهانی رهنمود شدند، که سانسورهای ضمیر ناآگاه آن ها را از آشکارشدگی باز می دارد. تجربه های بالینی روان کاوی شوندگان به فروید نشان داد که تخیل های ناآگاه آن ها جنبه ای جمعی می یابد و تاریخ فردی، تایخ نوعی را در خود تکرار می کند که مخرج مشترک این تخیل ها برون شدی از طریق اسطوره می یابد ( فروید، 1915).
ثبات انسان شناسانه ی عقده ی ادیپ ( که هسته ی روان نژندی به شمار می رود( فروید، 1905 و 1919)) و بازنمودش در اسطوره ها، درام ها و دیگر میراث های فرهنگی جمعی ملل مختلف حاکی از توازی تحول های فردی و نوعی است. از این روی کهن میراث های روان شناختی انسان، ردیابی های تجربه های نسل های پیشین می گردد و به مثابه ی پلی بر شکاف بین روان شناسی فرد و جمع قرار می گیرد (فروید، 1939). جمع نیز مانند فرد روان نژند عمل می کند.

ثبات انسان شناسانه ی عقده ی ادیپ (که هسته ی روان نژندی به شمار می رود (فروید، 1905 و 1919)) و باز نمودش در اسطوره ها، افسانه ها، درام ها و دیگر میراث های فرهنگی جمعی ملل مختلف حاکی از توازی تحول های فردی و نوعی است. از این روی کهن میراث های روان شناختی انسان، ردیابی های تجربه های نسل های پیشین می گردد و به مثابه ی پلی بر شکاف بین روان شناسی فرد و جمع قرار می گیرد (فروید، 1939). جمع نیز مانند فرد روان نژند عمل می کند.
تخیل های آغازین نمونه ای از این مطلب است. چنان که فروید (1917 ـ 1915) تصریح می کند:”به نظرم می آید کاملا ممکن است، که همه اش آن چه امروز برای ما در تحلیل به عنوان تخیل توضیح داده می شود، در زمان آغازین خانواده ی بشری واقعیت بوده است، و این که کودک تخیل گر راحت حفره های حقیقت فردی را با حقیقت پیش تاریخی پر کرده است”. در تحلیل گرگ مرد (1918) نیز شاهد آنیم که فروید بین تجربه ی واقعیت و طرحواره های ارثی پل می زند و مشاهده ی صحنه ی آغازین توسط بیمارش را با تخیل های آغازین در پیوند می بیند.

در اين جا شايسته است اشاره‌اي به واژه‌ي “قهرمان” از چشم انداز زبان-روان کاوانه گردد. کسي که آشنايي مقدماتي با روان کاوي فرويدي داشته و آثار او را به ويژه “تعبير رويا”، “لطيفه و پيوند آن با ضميرناآگاه”(1905) و ” آسيب شناسي زندگاني روزمره”(1901) را تورقي کرده باشد، در خواهد يافت که آهنگ واژه و تصوير شنيداري و املاي آن بر معناي فرهنگ نامه ايش در نگاه روان کاوانه ارجحيت دارد. اين که چه حروفي در واژه آن گونه که تلفظ مي‌شود، حضور دارند و حتي شکل نگارشي آنان مطمح نظر قرار مي‌گيرد. فرويد در کار باليني نيز اين مساله را مد نظر قرار مي‌دهد. مثلا در مورد پژوهي معروف به “موش مرد”(1909) واژگان, Raten , Ratten , Heiraten به معناي موش صحرايي، قسط‌ها و ازدواج کردن ارتباط معناي لغتنامه‌اي ندارند ولي آهنگ مشابهي در تلفظ دارند و حروفي مشترک در اين واژگان هست، که به تعبير او پلي واژگاني را مي‌سازد، که ارتباطي ژرف با ضميرناآگاه او دارد. و از اين دست تحليل‌ها در نوشتارهاي فرويد پرشمار است. با اين مقدمه اگر به واژه‌ي قهرمان نظر بيفکنيم، “قهر” را به معناهايي که به عربي نيز با اين واژه وارد شده است، مي‌شنويم، که در تحليل داستان‌هاي “قهرماني” شايد بتوان به جستجوي خاستگاه اين “قهر” بر آمد. البته بايد اين نکته نيز در مورد اين واژه قيد شود، که برخي از سرآمدان زبان شناسي بر اين باورند، که بر خلاف تصور برخي لغتنامه نويسان ريشه‌ي معنايي اين واژه نيز به قهر مي‌رسد. آيلرس(1975) در کتاب “Iranisches Lehngut im Arabischen“ اين واژه را به قهر در عربي مربوط مي‌داند، که از ريشه‌ي gan “زدن” از ايراني شرقي گرفته شده است. از ديگرسوي man به معناي انديشدن نيز در اين واژه حضور دارد.

فارغ از اين نگاه هماوايي حروف قهر، که در واژگان قهرمان و قهر حضور دارند، جهت بررسي روان کاوشگرانه بر مبناي نص صريح آثار فرويد بسنده است. چنين نگاهي به اين واژه نخستين بار توسط روان کاو ايراني مقيم آلمان دکتر علي فولادين افکنده شده است.