شماره 09 / صدسالگی مقاله‌ی «آن‌سوی اصل لذّت»

توضیحات

پیش درآمد

یکی از اثر گذارترین و گرانیگاه های نوشتارهای بنیان‌گذار روان‌کاوی¹، زیگموند فروید(Sigmund Freud (1856-1939)))، در تاریخ اندیشه‌ی بشری، بی‌گمان “آن سوی اصل لذت²) است، که در پاییز 1920 انتشار یافت. در این نوشتار فروید نظریه‌ی دوم “رانه”³ را بسط می‌دهد، نظریه‌ای که پیش از آن به رانه‌های جنسانی و خویش‌پایی⁴ پرداخته است. در این نگاشته آموزه‌ی رانه مفاهیمی چون رانه‌ی مرگ⁵، ارس⁶ و جبر تکرار وسواس‌گون⁷ را به گونه‌ای فلسفی از حیث نظری و بالینی در روان‌کاوی مطرح می‌سازد، که هر چند مخالفت‌هایی را تا به امروز برانگیخته، اما در تفکر انسان امروز تاثیری بسزا برجای نهاده است و نه تنها در حوزه‌ی روان‌کاوی که شماری از برجسته‌ترین روان‌کاوان چون کلاین⁸)، لاپلانش⁹) و به‌گونه‌ای ویژه لاکان ¹⁰)، آن را پی جسته‌اند و پردازش و تعمیق آن همچنان توسط روان کاوان معاصر صاحب نظری چون ویدمر¹¹ استمرار یافته، بلکه در حوزه‌های مختلف علوم انسانی نیز اثربخشی شایانی داشته است.

لاکان در سمینار دومش، “آن سوی اصل لذت” را به مثابه‌ی متن قانونی برای رویاروییش با “تحلیل ایگو” توصیف می‌کند.¹²

به تعبیر الیور هریس¹³ اغراق نیست، اگر بگوییم، بازگشت لاکان به فروید، بازگشت به “آن سوی اصل لذت” است.

مفهوم‌پردازی “رانه‌ی مرگ” به‌خصوص در سه بخش نخستین این نوشتار که بر “هدف همه‌ی زندگی مرگ است” تاکید دارد، یادآور نگرش‌های برخی اندیشمندان و فیلسوفان آلمانی در قرن‌های 18 و 19 است. مانند: گوتهولف هاینریش فون شوبرت¹⁴)، که پیرامون همزیستی اشتیاق به زندگی و مرگ در انسان به طرح نظریاتی پرداخته است، نوالیس ¹⁵، فریدریش نیچه¹⁶) و به‌ویژه آرتورشوپنهاور¹⁷) که فروید آشکارا به او استناد می‌کند. اما ساخت‌دهی نوین فروید به رانه‌ی مرگ و دوگانه‌گرایی¹⁸ رانه‌های زندگانی¹⁹ و مرگ یا به عبارت دیگر ارس(عشق، جنسانیت و خویش‌پایی) و رانه‌ی پرخاشگری²⁰ و ویرانگری²¹ و تعامل آنان از منظرهای پویشی²²، اقتصادی²³ و جایگاه‌شناختی²⁴ در این پژوهش علمی کاملاً اصیل و بدیع است. در این اثر، زندگانی روانی، کنش‌ورزی‌هایش و پویایی‌های نوسان‌مندش بین این دو رانه ژرف‌نگرانه واکاویده می‌شود. در انتهای بخش ششم فروید به نقل قول افلاطون²⁵ از آریستوفانس²⁶ در “سمپوزیوم”²⁷ می‌پردازد و رابطه‌ی رانه‌ی ویرانگری را در پیوند با رانه‌ی جنسانی بر بنیاد این متن باز می‌خواند و بعدتر آن را ژاک دریدا در کتاب “کارت پستال: از سقراط تا فروید و آن سوی”²⁸ مورد بحث قرار می‌دهد.

طیفی از منتقدان به جای پرداختن علمی به این مقاله، به حوادث تاریخی زندگانی فروید در آن بازه‌ی زمانی می‌پردازند. خودکشی دکتر ویکتور تاوسک²⁹) (نورولوژیست ³⁰ اتریشی و از نزدیکان فروید که پیرامون اسکیزوفرنی³¹ اثری منتشر ساخته است. فروید نیز در فصل هفتم نوشتار “ضمیر ناآگاه³²” از او نام می‌برد. وی در جولای 1919 درگذشت.)، مرگ دکتر آنتون فون فرویند³³) (فیلسوف و از پیشروان مورد تحسین فروید در جنبش روان‌کاوی که در ژانویه سال 1920 در وین در گذشت) و دخترش سوفی هالبر اشتات³⁴) (در 25 ژانویه 1920 درگذشت. در این مقاله فروید به بازی “فورت-دا”³⁵ی فرزند او اشاره می‌کند.) از مواردی است که شاهد مثال می‌آورند، که فروید تحت تاثیر این حوادث و مانند آن نظریه‌ی رانه‌ی مرگ در روان‌کاوی را عنوان ساخت. هرچند فروید در نامه به ماکس آیتینگون³⁶) می‌نویسد، هنگامی که این اثر به نیمه رسیده بود، دخترش در سلامت کامل بود، اما فارغ از آن چنین بحث‌هایی برای بررسی یک نظریه‌ی علمی از منظر روش‌شناختی، بی‌حاصل و عبث است. خلط انگیزه و انگیخته در این بافتار راه‌گشا نیست. هر حادثه و انگیزه‌ای متاثر از آن پشت یک نظریه می‌تواند باشد، ولی دلیلی بر رد و قبول آن نیست. اگر چه پرداختن به تاریخ شکل‌گیری یک مفهوم برای تبیینش می‌تواند مفید باشد.

در آپریل 1919 هنگامی که لو آندرئاس سالومه³⁷) از فروید در مورد سرنوشت هفت مقاله‌ی مابعد روان‌شناسی‌³⁸اش که هنوز انتشار نیافته، جویا می‌شود، فروید به او پاسخ می‌دهد، که بر روی مقاله‌ی علمی نوینی با عنوان “آن سوی اصل لذت” کار می‌کند.

فروید در مارس همان سال برای فرنچی³⁹) می‌نویسد، که او پژوهشی را پیرامون پدیدآیی مازوخ‌گرایی⁴⁰ با عنوان “کودکی کتک زده می‌شود”⁴¹ به پایان برده است و نوشتار دومی با عنوانی پررمز و راز “آن سوی اصل لذت” در آستانه‌ی به بار نشستن است.

در مای 1919 گزارش می‌دهد، نه تنها طرح این نوشتار بلکه “ناآشنا”⁴² را نیز کامل به پایان رسانده است. در مای 1920 فروید برای فرنزی می‌نویسد، که دوباره روی این نوشتار کار می‌کند. در جولای 1920 آن را به اتمام می‌رساند.

پدیدارهای معین تکرار اهریمنی-ناآشنا به‌گونه‌ای همسان در نوشتار “ناآشنا” و مازوخ‌گرایی در نوشتار “کودکی کتک زده می‌شود” و رانه‌ی مرگ وارد روان‌کاوی می‌شوند، چرا که مسایل یاد شده فروید را به این اقناع رسانده بود، نظریه‌ی رانه‌ای نوینی و دوگانه‌نگری مرگ و زندگی در نظریه‌ی روان‌کاوی ضروری است. فروید بر مبنای تجارب کار بالینی روان‌کاوانه در “نتایج نوین درسگفتارهایی پیرامون آشنایی با روان‌کاوی”⁴³) می‌نویسد: بیمارانی که در روان‌کاوی مقاومت⁴⁴ می‌ورزند، تنها به این خاطر نیست که مقاومتشان ناآگاهانه است، بلکه انگیزه‌های خود آن{مقاومت} نیز ناآگاهانه است. به عنوان انگیزه نیاز به تنبیه را نشان داده‌ام، که به مثابه میلی مازوخ‌گرایانه شناخته شده است.” بعدتر نیز در آثار مهمی چون “مساله‌ی اقتصادی مازوخ‌گرایی”(1924)⁴⁵، “تمدن و ملالت‌های آن” (1930)⁴⁶ و “چرا جنگ” (1933)⁴⁷ این مقوله را (که به پرخاشگری و ویرانگری نیز در پیوند با رانه‌ی مرگ از منظری روان-جامعه‌کاوانه می‌پردازد)، مطمح نظر قرار می‌دهد. البته نباید از یاد برد که پیش‌تر نیز فروید در نگاشته‌هایی چون “رانه‌ها و سرنوشت رانه” (1915)⁴⁸ و “ذهنیت‌های زمان پیرامون جنگ و مرگ” (1915)⁴⁹ با این مقوله پیوند داشته است. به تعبیر لاپلانش، خاستگاه پرخاشگری را به گونه‌ای آغازین به‌سوی خود سوژه و خویش‌ویرانگرانه دیدن، نو و رادیکال به شمار می‌آمد و قدرتش در نظریه‌پردازی رانه‌ی مرگ به منصه‌ی ظهور رسید. نیز این مفهوم‌سازی نظری بر نوشتارهای مهمی چون “روان‌شناسی توده و تحلیل من”(1919)⁵⁰ و “من و آن” (1923)⁵¹ اثرگذار بود. فروید در “چکیده‌ی روان‌کاوی”(1938)⁵² نیز که کوتاه‌زمانی پیش از درگذشتش نگاشت، با قدرت از این نظریه دفاع می‌کند.

برخی اندیشه‌های مطرح‌شده در این نوشتار مانند توزیع انرژیایی روانی و نقش عوامل جراحت‌زای روانی⁵³ در پدیدآیی روان‌نژندی⁵⁴ را فروید پیشتر در “طرحی از یک روان‌شناسی”(1895)⁵⁵ به رشته‌ی تحریر درآورده بوده است. مواردی نیز چون اصل لذت از منظرهای اقتصادی، پویشی و جایگاه‌شناسانه بازپرداخته می‌شود (مثلاً گرایش به ثبات با ارجاع به گوستاو تئودور فخنر⁵⁶) و تغییر مسیر از بحث ناتنیدگی مطلق و تخلیه‌ی کامل انرژی. هم‌چنین ر. ک. “طرحی از یک روان‌شناسی” (1895)، “صورت بندی دو اصل اتفاق روانی” (1911)⁵⁷ و فصل‌های ششم و هفتم “تعبیر رویا” (1900)⁵⁸).

واژه‌ی “ینزایتس”⁵⁹ (آن سوی در برابر دیززایتس⁶⁰ به معنای این سوی) جز معنای معمولش در گفتار عمومی، در ادبیات فلسفی حوزه‌ی آلمانی‌زبان به گونه‌ای اصطلاحی نیز به کار بسته می‌شود و نشانگر “واقعیتی دیگر” از چشم‌انداز اسطوره‌شناختی⁶¹ و تصوری درونی است و با مرگ پیوند می‌یابد.  نیچه نیز برای عنوان کتابش “آن سوی نیک و بد” (1886)⁶² از این واژه بهره جست.⁶³

###

موجب افتخار و خرسندی فصلنامه‌ی “سخن سیاووشان” است، که در آستانه‌ی یکصدمین سالگرد انتشار این نوشتار گرانسنگ فروید، ویژه‌نامه‌ای را بدان اختصاص دهد. در این ویژه‌نامه برای نخستین‌بار ترجمه‌ی فارسی این نوشتار از زبان اصلی آن یعنی آلمانی، که به قلم توانای مترجم فرهیخته دکتر محمد مبشری انجام پذیرفته، انتشار می‌یابد. مقالات و ترجمه‌هایی ارزنده نیز پیرامون این نوشتار و مفاهیمش در این ویژه‌نامه از جمله مقاله‌ی پژوهشگر ارجمند دکتر ایرج اسماعیل‌پور قوچانی منتشر شده است. امید که مخاطبان مشتاق این حوزه را بهره‌مند سازد.

1. Psychoanalyse[↑]
2. Jenseits des Lustprinzips (1920[↑]
3. Trieb[↑]
4. Sexualtriebe- Selbsterhaltungstreibe[↑]
5. Todestrieb[↑]
6. Eros[↑]
7. Wiederholungszwang[↑]
8. Melanie Klein (1882-1960[↑]
9. Jean Laplanche (1924-2012[↑]
10. Jacques Lacan (1901-1981[↑]
11. Peter Widmer, «Destruktion des Ichs», Psychosozial Verlag, Gießen. زیر چاپ. قسمت‌هایی از آن در سمینار‌های روان‌کاوی در زوریخ، توسط نویسنده ارائه شده است.[↑]
12. Jaques Lacan: Das Ich in der Theorie Freuds und in der Technik der Psychoanalyse. Das Seminar, Buch II, Turia+Kant 2015, S. 80. {The Ego in Freud’s Theory and in the Technique of Psychoanalysis (1954-1955)}[↑]
13. Olver Harris: Lacan’s Return to Antiquity. Between Nature and the Gods. Routledge 2017, S. 21.[↑]
14. Gotthilf Heinrich von Schubert (1780-1860[↑]
15. Georg Philipp Friedrich Freiherr von Hardenberg (1772 –1801), {Novalis}.[↑]
16. Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900[↑]
17. Arthur Schopenhauer (1844-1900[↑]
18. Dualismus[↑]
19. Lebenstriebe[↑]
20. Aggression[↑]
21. Destruktion[↑]
22. dynamisch[↑]
23. ökonomisch[↑]
24. topologisch[↑]
25. Plato[↑]
26. Aristophanes[↑]
27. Symposium[↑]
28. Jacques Derrida, The Post Card: From Socrates to Freud and Beyond (1980).[↑]
29. Victor Tausk (1879-1919[↑]
30. Neurologist[↑]
31. Schizophrenie[↑]
32. Das Unbewusste[↑]
33. Anton Von Freund (1880-1920[↑]
34. Sophie Halberstadt-Freud, (1893-1920[↑]
35. Fort- da- Spiel[↑]
36. Max Eitingon (1881-1943[↑]
37. Lou Andreas-Salomé (1861-1937[↑]
38. Metapsychologie[↑]
39. Sándor Ferenczi (1873 –1933[↑]
40. Masochismus[↑]
41. Ein Kind wird geschlagen[↑]
42. Das Unheimliche[↑]
43. Neue Folge der Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse (1933[↑]
44. Widerstand[↑]
45. Das Ökonomische Problem des Masochismus [↑]
46. Das Unbehagen in der Kultur[↑]
47. Warum Krieg?[↑]
48. Triebe und Triebschicksale[↑]
49. Zeitgemäßes über Krieg und Tod[↑]
50. Massenpsychologie und Ich-Analyse[↑]
51. Das Ich und das Es[↑]
52. Abriss der Psychoanalyse[↑]
53. Trauma[↑]
54. Neurose[↑]
55. Entwurf einer Psychologie[↑]
56. Gustav Theodor Fechner (1801-1887[↑]
57. Formulierungen über die zwei Prinzipien des psychischen Geschehens[↑]
58. Die Traumdeutung[↑]
59. Jenseits[↑]
60. Diesseits[↑]
61. mythologisch[↑]
62. Jenseits von Gut und Böse[↑]
63. References:
    • Sigmund Freud, Studienausgabe, Alexander Mitscherlich et al., (2000), Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main.
    • Wörterbuch der Psychoanalyse, Roudinesco, E., Plon, M., (2004), Springer Verlag, Wien.
    • Subversion des Begehrens, Widmer, (2018), P., Turia+ Kant Verlag, Wien-Berlin.
    • Freud Handbuch, Lohmann, H-M., Pfeiffer, J., (2013), J.B.Metzler Verlag, Stuttgart.
    • Hamlet – Jenseits des Lustprinzips und Todestrieb, Lemcke, C., (2020), Psychoanalytisches Kolleg, Hamburg.
    • https://nosubject.com/ [↑]