شماره ۰۹ / صدسالگی مقاله‌ی «آن‌سوی اصل لذّت»

پیش درآمد

یکی از اثر گذارترین و گرانیگاه های نوشتارهای بنیان‌گذار روان‌کاوی^[۱]Psychoanalyse، زیگموند فروید(Sigmund Freud (1856-1939)))، در تاریخ اندیشه‌ی بشری، بی‌گمان “آن سوی اصل لذت^[۲]Jenseits des Lustprinzips (1920) است، که در پاییز ۱۹۲۰ انتشار یافت. در این نوشتار فروید نظریه‌ی دوم “رانه”^[۳]Trieb را بسط می‌دهد، نظریه‌ای که پیش از آن به رانه‌های جنسانی و خویش‌پایی^[۴]Sexualtriebe- Selbsterhaltungstreibe پرداخته است. در این نگاشته آموزه‌ی رانه مفاهیمی چون رانه‌ی مرگ^[۵]Todestrieb، ارس^[۶]Eros و جبر تکرار وسواس‌گون^[۷]Wiederholungszwang را به گونه‌ای فلسفی از حیث نظری و بالینی در روان‌کاوی مطرح می‌سازد، که هر چند مخالفت‌هایی را تا به امروز برانگیخته، اما در تفکر انسان امروز تاثیری بسزا برجای نهاده است و نه تنها در حوزه‌ی روان‌کاوی که شماری از برجسته‌ترین روان‌کاوان چون کلاین^[۸]Melanie Klein (1882-1960)، لاپلانش^[۹]Jean Laplanche (1924-2012) و به‌گونه‌ای ویژه لاکان ^[۱۰]Jacques Lacan (1901-1981)، آن را پی جسته‌اند و پردازش و تعمیق آن همچنان توسط روان کاوان معاصر صاحب نظری چون ویدمر^[۱۱]Peter Widmer, «Destruktion des Ichs», Psychosozial Verlag, Gießen. زیر چاپ. قسمت‌هایی از آن در سمینار‌های روان‌کاوی در زوریخ، توسط … Continue reading استمرار یافته، بلکه در حوزه‌های مختلف علوم انسانی نیز اثربخشی شایانی داشته است.

لاکان در سمینار دومش، “آن سوی اصل لذت” را به مثابه‌ی متن قانونی برای رویاروییش با “تحلیل ایگو” توصیف می‌کند.^[۱۲]Jaques Lacan: Das Ich in der Theorie Freuds und in der Technik der Psychoanalyse. Das Seminar, Buch II, Turia+Kant 2015, S. 80. {The Ego in Freud’s Theory and in the Technique of Psychoanalysis … Continue reading

به تعبیر الیور هریس^[۱۳]Olver Harris: Lacan’s Return to Antiquity. Between Nature and the Gods. Routledge 2017, S. 21. اغراق نیست، اگر بگوییم، بازگشت لاکان به فروید، بازگشت به “آن سوی اصل لذت” است.

مفهوم‌پردازی “رانه‌ی مرگ” به‌خصوص در سه بخش نخستین این نوشتار که بر “هدف همه‌ی زندگی مرگ است” تاکید دارد، یادآور نگرش‌های برخی اندیشمندان و فیلسوفان آلمانی در قرن‌های ۱۸ و ۱۹ است. مانند: گوتهولف هاینریش فون شوبرت^[۱۴]Gotthilf Heinrich von Schubert (1780-1860)، که پیرامون همزیستی اشتیاق به زندگی و مرگ در انسان به طرح نظریاتی پرداخته است، نوالیس ^[۱۵]Georg Philipp Friedrich Freiherr von Hardenberg (1772 –۱۸۰۱), {Novalis}.، فریدریش نیچه^[۱۶]Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900) و به‌ویژه آرتورشوپنهاور^[۱۷]Arthur Schopenhauer (1844-1900) که فروید آشکارا به او استناد می‌کند. اما ساخت‌دهی نوین فروید به رانه‌ی مرگ و دوگانه‌گرایی^[۱۸]Dualismus رانه‌های زندگانی^[۱۹]Lebenstriebe و مرگ یا به عبارت دیگر ارس(عشق، جنسانیت و خویش‌پایی) و رانه‌ی پرخاشگری^[۲۰]Aggression و ویرانگری^[۲۱]Destruktion و تعامل آنان از منظرهای پویشی^[۲۲]dynamisch، اقتصادی^[۲۳]ökonomisch و جایگاه‌شناختی^[۲۴]topologisch در این پژوهش علمی کاملاً اصیل و بدیع است. در این اثر، زندگانی روانی، کنش‌ورزی‌هایش و پویایی‌های نوسان‌مندش بین این دو رانه ژرف‌نگرانه واکاویده می‌شود. در انتهای بخش ششم فروید به نقل قول افلاطون^[۲۵]Plato از آریستوفانس^[۲۶]Aristophanes در “سمپوزیوم”^[۲۷]Symposium می‌پردازد و رابطه‌ی رانه‌ی ویرانگری را در پیوند با رانه‌ی جنسانی بر بنیاد این متن باز می‌خواند و بعدتر آن را ژاک دریدا در کتاب “کارت پستال: از سقراط تا فروید و آن سوی”^[۲۸]Jacques Derrida, The Post Card: From Socrates to Freud and Beyond (1980). مورد بحث قرار می‌دهد.

طیفی از منتقدان به جای پرداختن علمی به این مقاله، به حوادث تاریخی زندگانی فروید در آن بازه‌ی زمانی می‌پردازند. خودکشی دکتر ویکتور تاوسک^[۲۹]Victor Tausk (1879-1919) (نورولوژیست ^[۳۰]Neurologist اتریشی و از نزدیکان فروید که پیرامون اسکیزوفرنی^[۳۱]Schizophrenie اثری منتشر ساخته است. فروید نیز در فصل هفتم نوشتار “ضمیر ناآگاه^[۳۲]Das Unbewusste” از او نام می‌برد. وی در جولای ۱۹۱۹ درگذشت.)، مرگ دکتر آنتون فون فرویند^[۳۳]Anton Von Freund (1880-1920) (فیلسوف و از پیشروان مورد تحسین فروید در جنبش روان‌کاوی که در ژانویه سال ۱۹۲۰ در وین در گذشت) و دخترش سوفی هالبر اشتات^[۳۴]Sophie Halberstadt-Freud, (1893-1920) (در ۲۵ ژانویه ۱۹۲۰ درگذشت. در این مقاله فروید به بازی “فورت-دا”^[۳۵]Fort- da- Spielی فرزند او اشاره می‌کند.) از مواردی است که شاهد مثال می‌آورند، که فروید تحت تاثیر این حوادث و مانند آن نظریه‌ی رانه‌ی مرگ در روان‌کاوی را عنوان ساخت. هرچند فروید در نامه به ماکس آیتینگون^[۳۶]Max Eitingon (1881-1943) می‌نویسد، هنگامی که این اثر به نیمه رسیده بود، دخترش در سلامت کامل بود، اما فارغ از آن چنین بحث‌هایی برای بررسی یک نظریه‌ی علمی از منظر روش‌شناختی، بی‌حاصل و عبث است. خلط انگیزه و انگیخته در این بافتار راه‌گشا نیست. هر حادثه و انگیزه‌ای متاثر از آن پشت یک نظریه می‌تواند باشد، ولی دلیلی بر رد و قبول آن نیست. اگر چه پرداختن به تاریخ شکل‌گیری یک مفهوم برای تبیینش می‌تواند مفید باشد.

در آپریل ۱۹۱۹ هنگامی که لو آندرئاس سالومه^[۳۷]Lou Andreas-Salomé (۱۸۶۱-۱۹۳۷) از فروید در مورد سرنوشت هفت مقاله‌ی مابعد روان‌شناسی‌^[۳۸]Metapsychologieاش که هنوز انتشار نیافته، جویا می‌شود، فروید به او پاسخ می‌دهد، که بر روی مقاله‌ی علمی نوینی با عنوان “آن سوی اصل لذت” کار می‌کند.

فروید در مارس همان سال برای فرنچی^[۳۹]Sándor Ferenczi (۱۸۷۳ –۱۹۳۳) می‌نویسد، که او پژوهشی را پیرامون پدیدآیی مازوخ‌گرایی^[۴۰]Masochismus با عنوان “کودکی کتک زده می‌شود”^[۴۱]Ein Kind wird geschlagen به پایان برده است و نوشتار دومی با عنوانی پررمز و راز “آن سوی اصل لذت” در آستانه‌ی به بار نشستن است.

در مای ۱۹۱۹ گزارش می‌دهد، نه تنها طرح این نوشتار بلکه “ناآشنا”^[۴۲]Das Unheimliche را نیز کامل به پایان رسانده است. در مای ۱۹۲۰ فروید برای فرنزی می‌نویسد، که دوباره روی این نوشتار کار می‌کند. در جولای ۱۹۲۰ آن را به اتمام می‌رساند.

پدیدارهای معین تکرار اهریمنی-ناآشنا به‌گونه‌ای همسان در نوشتار “ناآشنا” و مازوخ‌گرایی در نوشتار “کودکی کتک زده می‌شود” و رانه‌ی مرگ وارد روان‌کاوی می‌شوند، چرا که مسایل یاد شده فروید را به این اقناع رسانده بود، نظریه‌ی رانه‌ای نوینی و دوگانه‌نگری مرگ و زندگی در نظریه‌ی روان‌کاوی ضروری است. فروید بر مبنای تجارب کار بالینی روان‌کاوانه در “نتایج نوین درسگفتارهایی پیرامون آشنایی با روان‌کاوی”^[۴۳]Neue Folge der Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse (1933) می‌نویسد: بیمارانی که در روان‌کاوی مقاومت^[۴۴]Widerstand می‌ورزند، تنها به این خاطر نیست که مقاومتشان ناآگاهانه است، بلکه انگیزه‌های خود آن{مقاومت} نیز ناآگاهانه است. به عنوان انگیزه نیاز به تنبیه را نشان داده‌ام، که به مثابه میلی مازوخ‌گرایانه شناخته شده است.” بعدتر نیز در آثار مهمی چون “مساله‌ی اقتصادی مازوخ‌گرایی”(۱۹۲۴)^[۴۵]Das Ökonomische Problem des Masochismus ، “تمدن و ملالت‌های آن” (۱۹۳۰)^[۴۶]Das Unbehagen in der Kultur و “چرا جنگ” (۱۹۳۳)^[۴۷]Warum Krieg? این مقوله را (که به پرخاشگری و ویرانگری نیز در پیوند با رانه‌ی مرگ از منظری روان-جامعه‌کاوانه می‌پردازد)، مطمح نظر قرار می‌دهد. البته نباید از یاد برد که پیش‌تر نیز فروید در نگاشته‌هایی چون “رانه‌ها و سرنوشت رانه” (۱۹۱۵)^[۴۸]Triebe und Triebschicksale و “ذهنیت‌های زمان پیرامون جنگ و مرگ” (۱۹۱۵)^[۴۹]Zeitgemäßes über Krieg und Tod با این مقوله پیوند داشته است. به تعبیر لاپلانش، خاستگاه پرخاشگری را به گونه‌ای آغازین به‌سوی خود سوژه و خویش‌ویرانگرانه دیدن، نو و رادیکال به شمار می‌آمد و قدرتش در نظریه‌پردازی رانه‌ی مرگ به منصه‌ی ظهور رسید. نیز این مفهوم‌سازی نظری بر نوشتارهای مهمی چون “روان‌شناسی توده و تحلیل من”(۱۹۱۹)^[۵۰]Massenpsychologie und Ich-Analyse و “من و آن” (۱۹۲۳)^[۵۱]Das Ich und das Es اثرگذار بود. فروید در “چکیده‌ی روان‌کاوی”(۱۹۳۸)^[۵۲]Abriss der Psychoanalyse نیز که کوتاه‌زمانی پیش از درگذشتش نگاشت، با قدرت از این نظریه دفاع می‌کند.

برخی اندیشه‌های مطرح‌شده در این نوشتار مانند توزیع انرژیایی روانی و نقش عوامل جراحت‌زای روانی^[۵۳]Trauma در پدیدآیی روان‌نژندی^[۵۴]Neurose را فروید پیشتر در “طرحی از یک روان‌شناسی”(۱۸۹۵)^[۵۵]Entwurf einer Psychologie به رشته‌ی تحریر درآورده بوده است. مواردی نیز چون اصل لذت از منظرهای اقتصادی، پویشی و جایگاه‌شناسانه بازپرداخته می‌شود (مثلاً گرایش به ثبات با ارجاع به گوستاو تئودور فخنر^[۵۶]Gustav Theodor Fechner (1801-1887) و تغییر مسیر از بحث ناتنیدگی مطلق و تخلیه‌ی کامل انرژی. هم‌چنین ر. ک. “طرحی از یک روان‌شناسی” (۱۸۹۵)، “صورت بندی دو اصل اتفاق روانی” (۱۹۱۱)^[۵۷]Formulierungen über die zwei Prinzipien des psychischen Geschehens و فصل‌های ششم و هفتم “تعبیر رویا” (۱۹۰۰)^[۵۸]Die Traumdeutung).

واژه‌ی “ینزایتس”^[۵۹]Jenseits (آن سوی در برابر دیززایتس^[۶۰]Diesseits به معنای این سوی) جز معنای معمولش در گفتار عمومی، در ادبیات فلسفی حوزه‌ی آلمانی‌زبان به گونه‌ای اصطلاحی نیز به کار بسته می‌شود و نشانگر “واقعیتی دیگر” از چشم‌انداز اسطوره‌شناختی^[۶۱]mythologisch و تصوری درونی است و با مرگ پیوند می‌یابد.  نیچه نیز برای عنوان کتابش “آن سوی نیک و بد” (۱۸۸۶)^[۶۲]Jenseits von Gut und Böse از این واژه بهره جست.^[۶۳]References: Sigmund Freud, Studienausgabe, Alexander Mitscherlich et al., (2000), Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main. Wörterbuch der Psychoanalyse, Roudinesco, E., Plon, M., (2004), … Continue reading

###

موجب افتخار و خرسندی فصلنامه‌ی “سخن سیاووشان” است، که در آستانه‌ی یکصدمین سالگرد انتشار این نوشتار گرانسنگ فروید، ویژه‌نامه‌ای را بدان اختصاص دهد. در این ویژه‌نامه برای نخستین‌بار ترجمه‌ی فارسی این نوشتار از زبان اصلی آن یعنی آلمانی، که به قلم توانای مترجم فرهیخته دکتر محمد مبشری انجام پذیرفته، انتشار می‌یابد. مقالات و ترجمه‌هایی ارزنده نیز پیرامون این نوشتار و مفاهیمش در این ویژه‌نامه از جمله مقاله‌ی پژوهشگر ارجمند دکتر ایرج اسماعیل‌پور قوچانی منتشر شده است. امید که مخاطبان مشتاق این حوزه را بهره‌مند سازد.

درخواستهای عمومی

هیچ درخواستی وجود ندارد.