نظریه‌پردازان متأخرِ خودشیفتگی نوین نه فقط علت و معلول را خلط کرده‌اند (یعنی تحولاتی را که از فروپاشی زندگی عمومی ناشی می‌شود، نتیجه‌ی نوعی کیشِ خصوصی‌گرایی تلقی کرده‌اند) بلکه اصطلاح خودشیفتگی را چنان نادقیق به کار می‌برند که مفهوم روان‌شناختی آن تقریباً به‌کلی زایل می‌شود. اریک فروم در کتاب “قلب آدمی”، معنای بالینی خودشیفتگی را کاملاً کنار می‌گذارد و حوزه‌ی شمول این اصطلاح را چنان گسترش می‌دهد که همه‌ی اَشکالِ “نخوت”، “تحسینِ خود”، “ارضای نَفْس” و “تجلیلِ خویشتن” در اشخاص و تمامی شکل‌های کوته‌بینی، تعصب قومی یا نژادی و “تعصب‌ورزیِ” گروهی را در بر می‌گیرد. به بیان دیگر، فروم خودشیفتگی را با فردگراییِ “جامعه‌گریزانه” مترادف می‌داند که‌ـ در تعبیر او از خشک‌اندیشیِ ترقی‌خواهانه و “انسان‌گرایانه”‌ـ مُخِل همکاری، مهرورزیِ برادرانه و تلاش برای دستیابی به روابط صمیمانه‌ی پایدار در سطحی گسترده‌تر است. بدین‌ترتیب، به نظر می‌رسد که خودشیفتگی صرفاً نقطه‌ی مقابل دلباختگیِ سست‌بنیاد به انسانیت (“دگردوستیِ” عاری از حب‌وبغض) باشد که فروم تحت نام “سوسیالیسم” ترویج می‌کند.

بحث فروم درباره‌ی “خودشیفتگی فردی و اجتماعی” (که در جای شایسته‌ی این بحث، یعنی در مجموعه‌کتاب‌هایی مختص “چشم‌اندازهای دینی” انتشار یافته)، نمونه‌ای عالی است از تمایل دوره‌وزمانه‌ی درمان‌طلبِ ما به اینکه بدیهیات کهنه‌ی اخلاقی را در لفافه‌ای روان‌پزشکانه ارائه دهد. («ما در دوره‌ای از تاریخ زندگی می‌کنیم که ویژگی آن، تباین عمیق بین رشد فکری بشر… و رشد ذهنی ـ عاطفی اوست. این تباین باعث شده که انسان کماکان در خودشیفتگی کامل باقی بماند، خودشیفتگی‌ای که واجد همه‌ی نشانه‌های این بیماری است.») سِنِت(( Sennett )) به ما یادآوری می‌کند که وجه اشتراک خودشیفتگی با “تنفر از خود” بسیار بیشتر است تا با “تحسین خود”، لیکن ازآنجایی‌که فروم مشتاق است درباره‌ی فواید مهرورزیِ برادرانه موعظه کند، حتی از این حقیقت معروف بالینی غافل می‌ماند.

طبق معمولِ آثار فروم، این مشکل از تلاش نادرست و غیرضروریِ او برای رهانیدن اندیشه‌ی فروید از بنیان “مکانیستی” قرن‌نوزدهمیِ آن و مبدل‌کردنش به اندیشه‌ای سازگار با “واقع‌گرایی اومانیستی” ناشی می‌شود. تلاش فروم در عمل منجر به این می‌شود که اِعمال دقت در مباحث نظری، جای خود را به شعارها و احساسات شورانگیز قومی می‌دهد. فروم در حاشیه اشاره می‌کند که تلقی اولیه‌ی فروید از خودشیفتگی مبتنی بر این فرض بود که نیروی شهوی(( libido )) از “خود” (( فروید اصطلاح “خود(ego) را برای اشاره به حوزه‌ای از روان به کار می‌برد که تحت سیطره‌ی “اصل واقعیت قرار دارد و “مظهر خِرَد و مآل‌اندیشی است، زیرا تحریکات غریزی را تعدیل می‌کند‌ـ م. )) سرچشمه می‌گیرد و حکم “مخزن عظیم” حس خوددوستیِ تمایزنیافته را دارد؛ حال آنکه وی در 1922 اعتقاد یافت که برعکس “باید نهاد(( در نظریه‌ی فروید، “نهاد (id) حوزه‌ای از روان در ضمیر ناخودآگاه است که تحت سیطره‌ی “اصل لذتقرار دارد و نقش آن سیراب‌کردن غرایز لذت‌طلبانه‌ی انسانْ بدون توجه به قیدوبندهای اخلاقی، اجتماعی یا قانونی است‌ـ م. ))را مخزن عظیم نیروی شهوی بدانیم.”(( Sigmund Freud, Group Psychology and the Analysis of the Ego (1921), in James Strachey, ed., The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud (London: Hogarth Press, 1955‌ـ 64), 18: 130. ))  اما فروم این موضوع را مسکوت می‌گذارد و اظهار می‌دارد، «این پرسش نظری که آیا نیروی شهوی بدواً از “خود” سرچشمه می‌گیرد یا از نهاد، برای درک معنای این مفهوم [یعنی خودشیفتگی] اهمیت چندانی ندارد.» حقیقت امر این است که نظریه‌ی ساختاری ذهن‌ـ که فروید آن را در “روان‌شناسی گروهی” و “خود و نهاد” مطرح کرد‌ـ مستلزم تعدیل‌هایی درمورد آرای قبلی فروید بود؛ آرایی که تأثیر بسزایی در نظریه‌ی خودشیفتگی دارند. نظریه‌ی ساختاری باعث شد که فروید اعتقاد خود درباره‌ی صرفاً متضادبودنِ غریزه و خودآگاهی را کنار بگذارد و عناصر ناخودآگاهِ “خود” و فراخود، اهمیت انگیزه‌های غیرجنسی (ستیزه‌جویی یا “غریزه‌ی مرگ‌طلبی”)، قرابت فراخود با نهاد و نیز قرابت فراخود با ستیزه‌جویی را تشخیص دهد. کشف این نکات به‌نوبه‌ی خود فهم نقش “رابطه با مصداق امیال”(( object relations ))در تکوین خودشیفتگی را امکان‌پذیر کرد و بدین‌ترتیب معلوم شد که خودشیفتگی درواقع دفاعی است در برابر انگیزه‌های ستیزه‌جویانه و نه خوددوستی.

دقت در طرح مباحث نظری مربوط به خودشیفتگی مهم است، هم به این سبب که از دیدگاه اخلاقی می‌توان درباره‌ی این مفهوم مبالغه کرد، هم از این نظر که همسان‌دانستنِ خودشیفتگی با هر امر خودخواهانه و ناپسندی، با معین‌شدن حدودِ تاریخی بحث منافات دارد. انسان‌ها در همه‌ی ادوار تاریخ خودخواه بوده‌اند، همواره این‌گونه بوده که هر گروهی قوم خود را محور بشریت می‌دانسته است؛ پیچیدن این خصلت‌ها در لفافه‌ی روان‌پزشکانه، هیچ ثمری [برای بحث پیرامون خودشیفتگی] ندارد. لیکن پیدایش اختلالات مَنِشی به‌صورت بارزترین شکل بیماری روانی [در زمانه‌ی ما] همراه با تغییر در ساختار شخصیت که این بیماری بر آن دلالت دارد، از تحولاتی کاملاً معین در جامعه و فرهنگ ما نشأت می‌گیرد؛ یعنی از دیوان‌سالاری، کثرت‌یافتن تصاویر، شیوع مسلک‌های درمان‌طلبانه، معقول‌سازی(( معقول‌سازی (rationalization) نوعی سازوکار دفاعی است که شخص برای موجه جلوه‌دادن رفتار یا احساسات خود، دلایلی ظاهراً معقول را مطرح می‌کند. فروید اعتقاد داشت که شخص با توسل به معقول‌سازی، درواقع ناخودآگاهانه می‌کوشد سرچشمه‌گرفتن رفتار یا احساساتش از امیال سرکوب‌شده را کتمان کند‌ــ م. )) زندگی درونی، کیشِ مصرف، و در تحلیل نهایی از تغییر در زندگی خانوادگی و همچنین از الگوهای متغیرِ اجتماعی‌شدن. اگر خودشیفتگی را صرفاً “استعاره‌ای برای توصیف حال و روزِ انسان” تلقی کنیم، آنگاه از تمام این تحولات غافل می‌مانیم، همچنان که “شرلی شوگرمن” در یک تفسیر وجودی و انسان‌گرایانه‌ی دیگر در کتاب “گناه و شوریدگی: مطالعاتی درباره‌ی خودشیفتگی” از این تحولات غافل می‌ماند.(( in Narcissism (Philadelphia: Westminster Press, 1976), p. 12 ))

خودداری نظریه‌پردازان متأخرِ خودشیفتگی از بحث درباره‌ی علل این بیماری و کم‌توجهی آنان به تحقیقات فزاینده‌ی بالینی راجع به این موضوع، شاید کاملاً تعمدی و ناشی از این هراس باشد که تأکید بر جنبه‌های بالینیِ نشانه‌های خودشیفتگی، سودمندی این مفهوم در تحلیل اجتماعی را کاهش می‌دهد. لیکن معلوم شده است که این کار، اشتباه است. این نظریه‌پردازان با نادیده‌گرفتن بُعد روان‌شناختی خودشیفتگی، از جنبه‌ی اجتماعی آن نیز غافل می‌مانند. آنان از بررسی کلیه‌ی خصائص شخصیتیِ مربوط به بیماری خودشیفتگی قصور می‌ورزند، خصائصی که در شکل‌هایی خفیف‌تر به‌وفور در زندگی روزمره‌ی ما مشاهده می‌شوند: اتکا به محبتِ نیابتیِ دیگران در عین هراس از متکی‌شدن به آنان، احساس پوچی در درون، خشم فروخورده‌ی بسیار زیاد، و ولع دهانیِ ارضانشده. این نظریه‌پردازان از بحث درخصوص آنچه می‌توان ویژگی‌های ثانوی خودشیفتگی نامید نیز اجتناب می‌ورزند؛ بصیرت کاذب به نَفْس، اغواگری رندانه، شوخ‌طبعی توأم با عصبانیت و تحقیر خویشتن. بدین‌ترتیب آنان نمی‌توانند بین سنخِ شخصیت خودشیفته و برخی الگوهای فرهنگی خصیصه‌نمای فرهنگ معاصر ارتباطی بیابند؛ الگوهایی از‌قبیل هراس شدید از کهولت و مرگ، حسی استحاله‌یافته درباره‌ی زمان، دلبستگی وافر به اشخاص مشهور، هراس از رقابت، افول روحیه‌ی بازیگوشی، انحطاط روابط زنان و مردان. نزد این نظریه‌پردازان، خودشیفتگی در گسترده‌ترین مفهوم آن مترادفی برای خودخواهی، و در دقیق‌ترین مفهوم آن صرفاً استعاره‌ای است برای توصیف حالت ذهنی‌ای که در آن، دنیا آینه‌ای از نَفْس تلقی می‌شود.

روان‌شناسی و جامعه‌شناسی

موضوع روان‌کاوی [حیات روانی] “فرد” است نه گروه. هرگونه تلاش برای تعمیم یافته‌های بالینی به رفتار جمعی، همواره به این مشکل برمی‌خورد که هر گروهی زندگی خاص خود را دارد. ذهن جمعی‌ـ اگر قائل به چنین چیزی باشیم‌ـ منعکس‌کننده‌ی نیازهای کل گروه است نه نیازهای روانی فرد که درواقع باید تابع اقتضای زندگی جمعی باشد. درحقیقت، نظریه‌ی روان‌کاوی دقیقاً متقبل این می‌شود که تبعیت فرد از جمع را‌ـ ازطریق مطالعه‌ی پیامدهای روانی این تبعیت‌ـ تبیین کند. در عین اینکه این نظریه با معطوف‌کردن همه‌ی توجه خود به ناخودآگاهِ فردی جامعه را نادیده می‌انگارد، اما با استفاده از تحلیل موشکافانه‌ی موارد فردی، تحلیلی که مبتنی بر شواهد بالینی است و نه برداشت‌های عرف‌پسندانه، جنبه‌هایی از سازوکار درونی خودِ جامعه را بر ما روشن می‌کند.

هر جامعه‌ای فرهنگ خود را (یعنی هنجارهایش، مفروضات بنیادینش و شیوه‌های خاصِ خودش برای سامان‌دادن به روال زندگی) به‌صورت شخصیت در افراد آن جامعه بازتولید می‌کند. به قول “دورکهایم”، شخصیت یعنی فردِ اجتماعی‌شده. فرایند اجتماعی‌شدن‌ـ که توسط خانواده و به طور ثانوی توسط مدارس و سایر نهادهای شکل‌دهنده‌ی مَنِش، محقق می‌شود‌ـ طبع آدمی را برای سازگاری با هنجارهای اجتماعی غالب، تعدیل می‌کند. جوامع مختلف می‌کوشند بحران‌های عام دوره‌ی کودکی را (ضربه‌ی عاطفی جدایی از مادر، هراس از رهاشدن به حال خود، عذاب رقابت با دیگران برای جلب مهرومحبت مادر) به شیوه‌ی خاص خود چاره‌جویی کنند. شیوه‌ای که هریک از این جوامع برای پرداختن به این رویدادهای روانی در پیش می‌گیرد، شکل خصیصه‌نمایی از شخصیت را (یا به تعبیری دیگر، نوعی تغییر شکل روانی خصیصه‌نما) در آن جامعه پدید می‌آورد و به‌واسطه‌ی همین شخصیت است که فرد به محرومیت از ارضای غرایزِ خود تن در می‌دهد و در مقابل مقتضیات هستیِ اجتماعی تسلیم می‌شود. تأکید فروید بر مرتبط‌بودن سلامت روانی و بیماری روانی، این امر را امکان‌پذیر می‌کند که روان‌رنجوری(( “روان‌رنجوری” (neurosis) عبارت است از اختلال خفیف در شخصیت. سامان شخصیت فرد روان‌رنجور به نحو حادی به هم نمی‌خورد و لذا به بستری‌کردن وی در تیمارستان نیازی نیست. روان‌رنجوری معمولاً با اضطراب توأم می‌شود‌ــ م. )) و روان‌پریشی(( “روان‌پریشی” (psychosis) اختلال حاد در شخصیت است که طی آن، تماس فرد با واقعیت قطع می‌شود. هذیان، توهم و افکار گسسته و نامنسجم ازجمله نشانه‌های روان‌پریشی‌اند‌ــ م. )) را در هر جامعه‌ای از یک نظر تجلی و مبیّن فرهنگ همان جامعه تلقی کنیم. همان‌گونه که “جولز هِنری” نوشته است: «روان‌پریشی پیامد نهایی همه‌ی عیب‌های فرهنگ جامعه است.»(( n (New York: Knopf, 1963), p. 322 ))

روان‌کاوی مشخصاً با محدودکردن حوزه‌ی خود به کنکاش دقیق درخصوص افراد، مرتبط‌بودن جامعه با فرد‌ـ یعنی ارتباط فرهنگ و شخصیت‌ـ را به بهترین نحو معلوم می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، روان‌کاوی در عین اینکه قصد پرداختن به جامعه را ندارد، اما حرف‌های زیادی برای گفتن درباره‌ی جامعه دارد. فروید اصول روان‌کاوی را به مردم‌شناسی، تاریخ و زندگی‌نامه‌نویسی تعمیم می‌داد و محققان موضوعات اجتماعی می‌توانند این تعمیم‌ها را با اطمینان نادیده انگارند؛ اما وقتی درمی‌یابیم که ضمیر ناخودآگاه نشان‌دهنده‌ی تعدیل طبیعت توسط فرهنگ‌ـ یعنی تحمیل تمدن بر غریزه‌ـ است، آنگاه کاوش‌های بالینی فروید حکم مخزن اندیشه‌هایی بسیار کاربرددار را می‌یابند. آدورنو می‌نویسد:

«فروید را نه به این دلیل که جنبه‌ی ملموس اجتماعی [بیماری‌های روانی] را نادیده گرفت، بلکه به این سبب باید سرزنش کرد که خاستگاه اجتماعیِ… انعطاف‌ناپذیریِ ضمیر ناخودآگاه را بی‌هیچ دغدغه‌ای مسکوت گذاشت، همان انعطاف‌ناپذیری‌ای که فروید آن را همچون یک دانشمند علوم طبیعی با عینیتی مستمر نشان داد… وقتی‌که او تصاویر روانی را به واقعیت تاریخی تعمیم می‌دهد، کشف خودش را نیز فراموش می‌کند (یعنی این کشف که همه‌ی واقعیت‌ها به‌محض ورود به ضمیر ناخودآگاه، تعدیل می‌شوند) و بدین‌ترتیب از وقایع مبتنی بر واقعیات‌ـ مانند قتل پدر توسط رمه‌ی آغازین(( نظریه‌ی “رمه‌ی آغازین” (primal horde) جزو مهم‌ترین نظریه‌های فروید درباره‌ی پیدایش تمدن بشری است که نخستین‌بار در کتاب او با عنوان “توتم و تابو” به‌تفصیل مورد بحث قرار گرفت. فروید به تبع داروین اعتقاد داشت که انسان‌های نخستین در گروه‌های کوچک (یا “رمه”) زندگی می‌کردند و در هریک از این گروه‌ها، یک عضو مذکر اقتدار پدرسالارانه‌ی خود را بر بقیه اِعمال می‌کرد. رئیس رمه همه‌ی زنان گروه را مایملک خود می‌دانست و برای جلوگیری از زنا با محارم، جوانان مذکر را اخته یا از رمه اخراج می‌کرد. (باید توجه داشت که ملاک محرم‌بودن یا نبودن افراد، نه خویشاوندیِ سببی بلکه عضویت در رمه بود.) پدرِ رمه از این طریق پیوندهای جنسی اعضای مذکر رمه با زنان رمه‌های دیگر را ترغیب می‌کرد، اما جوانان مذکر عملاً او را ستمگر می‌دانستند. سرانجام برادران اخراج‌شده‌ی رمه با یکدیگر متحد شدند و با کشتن پدر و خوردن جسد او، به پدرسالاری پایان دادند‌ــ م. )) یک قاعده‌ی مسلم وضع می‌کند.»(( آدورنو اضافه می‌کند که «روان‌کاوی در حوزه‌ی خودش، در هر موردی قانع‌کننده است؛ اما هرچقدر از این حوزه فراتر می‌رود، به همان میزان برنهادهایش در معرض این خطر قرار می‌گیرند که متناوباً سطحی یا نامدلل و زیاده از حد نظام‌داده‌شده به نظر برسند. اگر کسی تپق بزند و کلمه‌ای با دلالت جنسی از دهانش بیرون آید، اگر کسی از فضای بازبهراسد و اگر دختری در خواب راه برود، روان‌کاوی نه فقط به‌احتمال زیاد می‌تواند او را درمان کند، بلکه [به مسایلی می‌پردازد که] در حوزه‌ی صلاحیتش قرار دارد، یعنی با فرد نسبتاً یکه و مستقلی روبه‌روست که [روانش] عرصه‌ی کشمکشی ناخودآگاهانه بین انگیزه‌های غریزی و نهی از آنهاست. هرچقدر روان‌کاوی از این حوزه بیشتر دور شود، به همان میزان به نحو نامتقاعدکننده‌تری گزاره‌هایش را مطرح می‌کند و بیشتر مجبور می‌شود آنچه را متعلق به بُعد بیرونی واقعیت است به‌زور به تاریکی‌های ذات روان وارد کند. در انجام این کار، روان‌کاوی دچار توهمی است که به “قدرت مطلق اندیشه”‌ـ که خود به‌عنوان امری کودکانه از آن انتقاد می‌کند‌ـ بی‌شباهت نیست.» T. W. Adorno, “Sociology and Psychology,” New Left Review, no. 47 (1968), pp. 80, 96. ))

کسانی که مایل‌اند خودشیفتگی در عصر حاضر را به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی و فرهنگی درک کنند، باید نخست تحقیقات بالینی فزاینده‌ای را که درباره‌ی این موضوع انجام می‌شود در نظر بگیرند. این تحقیقات مدعی هیچ‌گونه دلالت اجتماعی یا فرهنگی نیست و از پذیرفتن این گزاره تعمداً خودداری می‌کند که، به قول “آتو کرنبرگ”، «تحولات فرهنگی در عصر حاضر، بر الگوهای رابطه با مصداق امیال تأثیر می‌گذارند.»(( Jason Aronson, 1975), p. 223 )) در نوشته‌های بالینی، خودشیفتگی صرفاً اصطلاحی استعاری برای توصیف مجذوب‌شدن انسان به خویشتن نیست. خودشیفتگی نوعی صورت‌بندی روانی است که در آن “عشقِ پذیرفته‌نشده، به شکل تنفر به نَفْس بازمی‌گردد” و از این منظر، عنصری مهم در به‌اصطلاح اختلالات شخصیت محسوب شده است، اختلالاتی که بخش زیادی از مطالعات بالینی گذشته درباره‌ی هیستری و روان‌رنجوری وسواسی را به خود معطوف کرده‌اند. اکنون نظریه‌ی جدیدی درباره‌ی خودشیفتگی مطرح شده که بر مقاله‌ی مشهور فروید درباره‌ی این موضوع مبتنی است(( اشاره‌ای است به مقاله‌ی “پیش‌درآمدی بر خودشیفتگی” که فروید آن را در 1914 نوشت‌ــ م. )) (در آن مقاله، فروید خودشیفتگی‌ـ یا بهره‌برداری شهوانی از نَفْس‌ـ را پیش‌شرط ضروری عشق به مصداق امیال تلقی می‌کند)، اما به‌جای خودشیفتگی اولیه فقط به خودشیفتگی ثانوی یا بیمارگونه می‌پردازد(( “خودشیفتگی اولیه” در مراحل ابتدایی رشد روانی کودک رخ می‌دهد، یعنی زمانی‌که مصداق امیال کودک، خودش است. “خودشیفتگی ثانوی” در بزرگ‌سالی و از راه همانندسازی هویت فرد با کسی که قبلاً دوستش می‌داشته است، ایجاد می‌شود‌ــ م. )) که عبارت است از “تلفیق تصاویر باشکوه از مصداق امیال به منظور دفاع در برابر اضطراب و حس گناه”. هر دو شکل خودشیفتگی تمایز بین نَفْس و دنیای مصادیق امیال را نامشخص می‌کنند؛ بااین‌حال، تفاوت مهمی بین این دو گونه‌ی خودشیفتگی وجود دارد. نوزادی که به خودشیفتگی اولیه مبتلاست، هنوز قادر به درک این موضوع نیست که مادر، جدای از او هستی دارد و به همین سبب، وابستگی خود به مادرش را‌ـ یعنی کسی که نیازهای او را بی‌درنگ برطرف می‌کند‌ـ به‌اشتباه نشانه‌ی قدرت بی‌حدوحصر خودش تلقی می‌کند. «باید چندین هفته از رشد نوزاد پس از زایمان بگذرد… تا او بتواند دریابد که سرچشمه‌ی نیازهایش… درون خود او و منشأ ارضای آن نیازها، بیرون از خود اوست.»

ازسوی دیگر، خودشیفتگی ثانوی «می‌کوشد درد ناشی از عشقِ ناکام [به مصداق امیال] را پایان دهد» و خشم کودک را از کسانی که نیازهایش را بی‌درنگ برطرف نمی‌کنند، فرو خواباند؛ همان کسانی که کودک اکنون شاهد است به خواسته‌های دیگران واکنش نشان می‌دهند و لذا به نظرش می‌آید که او را به حال خود رها کرده‌اند. خودشیفتگی بیمارگونه، «که نمی‌توان آن را صرفاً نوعی تثبیتِ خودشیفتگی عادی اولیه دانست»، فقط زمانی حادث می‌شود که “خود” با رشد کافی بتواند بین خودش و مصادیق امیالی که در دنیای پیرامون کودک وجود دارند، تمایز قائل شود. اگر به هر دلیلی، کودک ضربه‌ی عاطفی جدایی [از مادر یا به طور کلی، جدایی از مصداق امیال] را با شدتی فوق‌العاده احساس کند، ممکن است بکوشد با خلق مادر یا پدری دارای قدرت بی‌حدوحصر در خیالاتش و ادغام تصاویر نَفْسِ خودش با این مادر یا پدر قادر، روابط مراحل قبلی زندگی‌اش را دوباره برقرار کند. «بیمار با درونی‌سازی می‌خواهد رابطه‌ی عاشقانه‌ای را که آرزو داشته و چه‌بسا در گذشته وجود هم داشته است، دوباره به وجود آورد و هم‌زمان می‌کوشد اضطراب و احساس گناه ناشی از انگیزه‌های ستیزه‌جویانه علیه مصداق امیالی که او را مأیوس و ناامید کرده است، پایان دهد.»

خودشیفتگی در نوشته‌های بالینی اخیر

عطف توجه از خودشیفتگی اولیه به خودشیفتگی ثانوی در تحقیقات بالینی، هم از عطف توجه روان‌کاوی از مطالعه‌ی “نهاد” به مطالعه‌ی “خود” ناشی می‌شود و هم از تغییر نوع بیمارانی که خواهان درمان روانی‌اند. درواقع، اهمیتْ‌یافتن روان‌شناسی “خود” به‌جای روان‌شناسی غرایز، تا حدودی به سبب تشخیص این موضوع است که بیمارانی که در دهه‌های 1940 و 1950 برای درمان به روان‌پزشکان مراجعه می‌کردند، «به‌ندرت به همان روان‌رنجوری‌های کلاسیکی مبتلا بودند که فروید به‌تفصیل شرح می‌دهد». در بیست و پنج سال اخیر، اکثر کسانی که به روان‌پزشک مراجعه می‌کنند، بیمارانی هستند که در آستانه‌ی روان‌پریشی‌اند و نارضایتی‌های متعددی دارند و نشانه‌های معین بیماری‌های روانی در آنان مشهود نیست. این قبیل بیماران دچار تثبیت‌های((“تثبیت” (fixation) در نظریه‌ی روان‌کاوی عبارت است از وقفه در رشد شخصیت در یکی از مراحل روانی‌‌جنسی دوران کودکی‌ــ م. )) ضعیف‌کننده یا هراس‌های بیمارگونه نیستند و ناراحتی‌شان از تبدیل نیروی سرکوب‌شده‌ی جنسی به امراض عصبی سرچشمه نمی‌گیرد. آنان «از نارضایتی‌های نامشخص و متعدد درباره‌ی زندگی» شکایت می‌کنند و احساسشان این است که «هستی بی‌سروسامانشان، بیهوده و بی‌هدف است». «مشحون از احساس پوچی و افسردگی‌اند، هرچند که توصیف دقیق این احساس برایشان دشوار است»؛ «میزان حرمتی که برای خویش قائل‌اند، به طور ناگهانی و زیاد نوسان می‌یابد» و «به طور کلی از ادامه‌ی زندگی عاجزند.» این بیماران «فقط با تعلق خاطر به اشخاصِ قوی و تحسین‌شده، عزت نَفْس» به دست می‌آورند، «همواره آرزو می‌کنند که این اشخاص آنان را بپذیرند و نیازمندند احساس کنند که از حمایتشان برخوردارند». گرچه این بیماران از عهده‌ی اجرای مسئولیت‌های زندگی روزمره برمی‌آیند و حتی برتری‌هایی از خود نشان می‌دهند، اما هرگز شادکام نیستند و غالباً به نظرشان می‌آید که زندگی‌شان ارزش ادامه‌دادن ندارد.

روان‌کاوی شیوه‌ای برای درمان بیماری‌های روانی است که از خلال تجربه‌ی فروید با افرادی به وجود آمد که غرایزشان را به‌شدت سرکوب کرده، به لحاظ اخلاقی انعطاف‌ناپذیر بودند و باید با “سانسورچیِ” سخت‌گیر درون خودشان کنار می‌آمدند. لیکن امروزه روان‌کاوی هرچه بیشتر با «مَنِشی نابسامان و تابع انگیزه‌های ناگهانی» روبه‌رو است و باید بیمارانی را درمان کند که به‌جای سرکوب یا والایشِ (( “والایش” (sublimation) یا “تصعید” یکی از گونه‌های مختلف سازوکارهای دفاعی روان است که در آن، فرد به سبب ناکام‌ماندن در تحقق اهدافی که ضمیر آگاه آنها را ناپذیرفتنی می‌شمرَد، ناخودآگاهانه همان اهداف را به شکلی متفاوت اما پذیرفتنی محقق می‌کند‌ــ م. ))کشمکش‌های درونی‌شان، آنها را «بروز می‌دهند». این بیماران، به‌رغم رفتار غالباً خاضعانه‌شان، تمایل دارند که برای مصون نگه داشتنِ خود، روابط عاطفی‌شان را عمق ندهند. آنان قادر به سوکواری نیستند، چراکه از فرط خشم علیه مصادیقِ ازدست‌رفته‌ی عشقشان (به‌ویژه والدینشان)، نمی‌توانند تجربیات مسرت‌بخشِ خود را در ذهن مرور کنند یا به خاطر بسپارند. هرچند از‌نظر جنسی بیشتر افرادی بی‌بندوبارند و کمتر امیالشان را سرکوب می‌کنند، اما «شرح‌وبسط انگیزه‌ی جنسی» یا آمیزش جنسی با روحیه‌ای بازیگوشانه برایشان دشوار است. در هیچ کاری خود را چندان دخیل نمی‌کنند، زیرا از بروزیافتن احساسات خشمگینانه‌ی خود می‌هراسند. بخش عمده‌ای از شخصیت آنان را دفاع علیه این خشم و نیز علیه احساس محرومیت دهانی‌ـ که از مرحله‌ی پیشاادیپی رشد روانی سرچشمه می‌گیرد‌ـ تشکیل می‌دهد.

این بیماران غالباً خودبیمارانگارند(( “خودبیمارانگاری” (hypochondria) عبارت است از اضطراب و نگرانی مفرط درباره‌ی سلامتی خویش که در آن، بیمار دائماً نشانه‌های امراض مختلف را در خود می‌یابد‌ــ م. )) و در باطنْ احساس پوچی دارند، اما درعین‌حال در خیالاتشان خود را قادر به هر کاری تصور می‌کنند و سخت معتقدند که محق‌اند از دیگران سوءاستفاده کنند و خواسته‌هایشان برآورده شود. فراخودِ(( “فراخود” (superego) حوزه‌ای از روان است که نگرش‌های آموخته‌شده از والدین را در خود جای می‌دهد. تنبیه یا تشویق‌شدن کودک توسط والدین، تأثیر بسزایی در تمیزدادن الگوهای رفتاری “پسندیده” (اخلاقی) از “غیرپسندیده” (غیراخلاقی) و تثبیت آنها در “فراخود” دارد. بنا بر نظریه‌ی فروید، “فراخود” )) این بیماران تحت سیطره‌ی عناصر منسوخ، سخت‌گیرانه و دگرآزارانه قرار دارد و پیروی آنان از قواعد اجتماعی، بیشتر به سبب هراسشان از مجازات است تا احساس گناه. نیازها و امیال آنان‌ـ که مشحون از خشم است‌ـ در نظرشان بسیار خطرناک جلوه می‌کند و به شیوه‌هایی برای دفاع از خود متوسل می‌شوند که به اندازه‌ی همان امیالی که می‌خواهند سرکوب کنند، بَدوی است.

باتوجه‌به این اصل که حالت بیمارگونه در اشخاص شکل تشدیدیافته‌ای از وضعیت عادی آنان است، “خودشیفتگی بیمارگونه” در این نوع اختلالات مَنِشی باید برخی جنبه‌های اجتماعی خودشیفتگی را نیز برایمان معلوم کند. تحقیقات مربوط به اختلالات مَنِشی‌ـ که بینابین روان‌رنجوری و روان‌پریشی‌اند‌ـ برای متخصصان بالینی نوشته شده است و مدعی روشنگری درباره‌ی موضوعات اجتماعی یا فرهنگی نیست؛ بااین‌حال، این تحقیقات آن نوع شخصیتی را توصیف می‌کند که ناظران فرهنگ معاصر قاعدتاً باید بلافاصله آن را، به‌رغم اینکه آنچنان بارز نیست، تشخیص دهند؛ شخصیتی که به‌سهولت می‌تواند برداشت‌های دیگران درباره‌ی خودش را تغییر دهد، سخت مشتاق این است که دیگران تحسینش کنند و بااین‌حال همان کسانی را که ماهرانه به این کار سوق می‌دهد به دیده‌ی تحقیر می‌نگرد، همواره تشنه‌ی تجربه‌های عاطفی است تا بتواند خلاء درونی خور را پر کند، و از پیری و مرگ فوق‌العاده وحشت دارد.

قانع‌کننده‌ترین توضیحات درخصوص خاستگاه روانی این نشانه‌های بیماری‌های مرزی [یعنی بیماری‌های بینابین روان‌رنجوری و روان‌پریشی]، از منظر آن سنتِ نظری‌ای ارائه شده است که “ملانی کلاین” آن را پایه‌گذاری کرد. کلاین در تحقیقات روان‌کاوانه‌اش درباره‌ی کودکان، دریافت که احساس خشم شدید در اوایل طفولیت، به‌ویژه علیه مادر و به طور ثانوی علیه تصویر درونی‌شده‌ی مادر به‌منزله‌ی هیولایی سیری‌ناپذیر، ترکیب‌کردن تصویرهای “نیک” و “پلید” از والدین را برای کودک امکان‌ناپذیر می‌کند. به سبب هراس از ستیزه‌جویی والدین پلید‌ـ ستیزه‌جویی‌ای که درواقع فرافکنی‌های(( “فرافکنی” (projection) نوعی سازوکار دفاع روانی است که در آن، فرد دیگران را به دلیل مشکلات یا اشتباهات خود سرزنش می‌کند یا امیال غیراخلاقی خود را به آنان نسبت می‌دهد‌ــ م. )) خشم خود او هستند‌ـ کودک والدینِ نیک را که به کمک او می‌آیند بی‌عیب‌ونقص می‌پندارد.

تصاویر درونی‌شده‌ی دیگران که در اوایل کودکی در اعماق ضمیر ناخودآگاه جای گرفته‌اند، این قابلیت را دارند که به تصاویر نَفْس نیز تبدیل شوند. چنانچه تجربیات بعدی کودک نتوانند در تخیلات اولیه‌ی او درباره‌ی والدینش عناصر واقعیت را وارد یا تعدیل کنند، آنگاه او در تمایزگذاری بین تصاویر نَفْس و تصاویر مصداق‌های خارج از نَفْس، مشکل خواهد داشت. این تصاویر با یکدیگر در هم می‌آمیزند تا در برابر بازنمودهای نامطلوبِ نَفْس و مصداق‌های امیال، از شخص دفاع کنند. بازنمودهای نامطلوب نَفْس و مصداق‌های امیال همچنین به‌صورت فراخودی سخت‌گیر و توان‌فرسا در هم می‌آمیزند. ملانی کلاین کودکی را مورد روان‌کاوی قرار داد که ناخودآگاهانه مادر خود را “خون‌آشام” یا “پرنده‌ی دهشتناک” می‌پنداشت و این هراس را به‌صورت خودبیمارانگاری درونی کرده بود. کودک یادشده از این می‌ترسید که این موجودات پلید درونش، عناصر نیک او را ببلعند. تمایز اکید بین تصاویر نیک و پلید نَفْس و مصداق‌های امیال از یک‌سو، و درهم‌آمیزی تصاویر نیک و پلید نَفْس و مصداق‌های امیال ازسوی دیگر، از ناتوانی کودک برای تحمل دوسوگرایی ((فروید وجود هم‌زمان گرایش‌ها و احساسات متضاد در کودکی که مرحله‌ی عقده‌ی ادیپ را از سر می‌گذراند، “دوسوگرایی” (ambivalence) می‌نامید‌ــ م. ))یا اضطراب ناشی می‌شد. ازآنجایی‌که خشم این کودک بسیار شدید بود، وی نمی‌توانست بپذیرد که با عزیزانش خصومت می‌ورزد. «احساس هراس و گناه درمورد این تخیلات ویرانگر، بر تمام زندگی عاطفی او تأثیر می‌گذاشت.»

کودکی که از احساسات ستیزه‌جویانه‌ی خود (که ابتدا به دیگران فرافکنده شده و سپس به‌صورت “هیولا” درونی شده است) تا به این حد احساس خطر می‌کند، می‌کوشد تا با ثروتمند، زیبا و قدرتمند تصور کردن خود در تخیلاتش، خشم و حسدش را جبران کند. این تخیلات همراه با تصاویر درونی‌شده‌ی والدین نیکویی که کودک به مددشان می‌کوشد از خود دفاع کند، تبدیل می‌شوند به بخش مرکزی «تصوری بلندپروازانه درباره‌ی نَفْس». به گفته‌ی آتو کرنبرگ، نوعی “خوش‌بینی واهی” کودک خودشیفته را از خطرات پیرامون و درونش محفوظ نگه می‌دارد، به‌ویژه از خطر وابستگی به دیگران که ازنظر کودک هیچ‌یک شایسته‌ی اتکاء نیستند.(( Kernberg, Borderline Conditions and Pathological Narcissism, p. 38. )) «فرافکنی دائم تصاویرِ “تماماً پلیدِ” نَفْس و مصداق‌های امیال، دنیای مصداق‌های خطرناک و تهدیدکننده را تداوم می‌دهد. کودک تصاویر “تماماً نیکوی” نَفْس را به‌منزله‌ی دفاعی در برابر این دنیا [ی نامطلوب] به کار می‌بَرَد و همچنین تصاویری خودبزرگ‌بینانه و آرمانی از نَفْسِ خویش ایجاد می‌کند» (همان‌جا، ص. ۳۶). انشعاب تصاویری که از احساسات ستیزه‌جویانه سرچشمه گرفته‌اند از تصاویر ناشی از انگیزه‌های شهوانی، به کودک امکان می‌دهد که به ستیزه‌جویی خود اذعان کند، درمورد مصداق‌هایی که ستیزه‌جویی و نیروی شهوی خود را به طور هم‌زمان به آنها معطوف کرده است احساس گناه یا نگرانی کند، یا برای مصداق‌های ازدست‌رفته اندوهگین شود. در بیماران مبتلا به خودشیفتگی، افسردگی به‌صورت سوکواری توأم با احساس گناه بروز نمی‌کند (آن‌گونه که فروید در مقاله‌ی “سوگواری و جنون افسردگی” توصیف می‌کند)، بلکه به شکل خشم بی‌ثمر و “احساس شکست‌خوردن از نیروهای بیرونی” تبلور می‌یابد.

@ازآنجایی‌که عده‌ی بسیار قلیلی به دنیای درون‌روانی این بیماران راه می‌یابند (که به قول کرنبرگ، فقط عبارت‌اند از‌ «نَفْسِ بلندپرواز» (همان‌جا، ص. ۲۸۲)، «تصاویر خوارشده و مبهم نَفْس و دیگران، و همچنین آزاردهندگان بالقوه»)، آنان عمیقاً احساس تهی و بی‌خاصیت‌بودن می‌کنند. بیمار خودشیفته می‌تواند در زندگی روزمره کارکردی معمولی داشته باشد و غالباً دیگران را مفتون خود می‌کند (به‌ویژه به سبب «بصیرت کاذب درمورد شخصیتش» (همان‌جا، ص. ۱۶۱)، اما تحقیر دیگران و نیز بی‌علاقگی او به آنان باعث می‌شود زندگی شخصی خودش بی‌خاصیت شود و بیش‌ازپیش «به لحاظ ذهنی احساس پوچی کند» (همان‌جا، ص. ۲۱۳). هرچند که وی درمورد توانایی‌های فکری خود غالباً برآوردی اغراق‌آمیز دارد، اما درواقع برخوردی روشنفکرانه با دنیای پیرامون ندارد و لذا چندان قادر به والایش نیست. ازاین‌رو، وی نیازمند است که دیگران دائم تأیید و تحسینش کنند. چنین بیماری «باید خود را به کسی بند کند و تقریباً مثل یک طفیلی روزگار بگذراند». (( Roy R. Grinker et al., The Borderline Syndrome (New York: Basic books, 1968), pp. 102. )) درعین‌حال، هراس از اتکای عاطفی به دیگران و رفتار رندانه و منفعت‌طلبانه در روابط شخصی، باعث می‌شوند که روابط فرد خودشیفته با دیگرانْ بی‌روح و کم‌عمق شود و به‌هیچ‌وجه اسباب مسرت او را فراهم نکند. یکی از بیمارانِ مرزی می‌گوید: «ازنظر من، رابطه‌ی مطلوب رابطه‌ای است که بیشتر از دو ماه تداوم نیابد. به‌این‌ترتیب، تعهدی در کار نخواهد بود. در پایان آن دو ماه، من خیلی راحت آن رابطه را قطع می‌کنم.» (همان‌جا، ص. ۱۰۵)

فرد خودشیفته به نحوی مزمن کسل است و با بی‌قراری در جست‌وجوی رابطه‌ای نزدیک و آنی (یعنی رابطه‌ای که به لحاظ عاطفی تحریک‌کننده باشد، اما او را پایبند و وابسته نکند). به‌این‌ترتیب، چنین شخصی بی‌بندوبار است و با هرکسی رابطه‌ی جنسی برقرار می‌کند، چراکه درهم‌آمیزی انگیزه‌های پیشاجنسی و ادیپی به منظور ستیزه‌جویی، موجب ترغیب او به انواع انحرافات است. تصاویر منفی‌ای که او در خود درونی کرده است همچنین او را درمورد سلامتش پیوسته دلواپس می‌کنند، و خودبیمارانگاری به‌نوبه‌ی خود باعث می‌شود که وی به درمان و گروه‌ها و جنبش‌های درمان‌طلب گرایش پیدا کند.

فرد خودشیفته، به‌منزله‌ی بیمارِ مبتلا به ناراحتی‌های روانی، بهترین کسی است که می‌تواند تحت روان‌کاویِ بی‌پایان قرار گیرد. هدف او از روان‌کاوی، یافتن نوعی دین یا شیوه‌ی زندگی است و امید دارد که ازطریق این رابطه‌ی درمانی، تخیلات خودش درباره‌ی قدرت بی‌حدوحصر و جوانی لایزالش از بیرون تقویت شوند. لیکن دفاع روانی او از خویشتن به‌قدری قوی است که نمی‌گذارد روان‌کاوی‌اش به نتیجه‌ی موفقیت‌آمیزی برسد. سطحی‌بودن زندگی عاطفی چنین شخصی غالباً مانع از آن می‌شود که وی بتواند رابطه‌ای گرم با روان‌کاو خود ایجاد کند، هرچند که بیمار «بسیاری مواقع با استفاده از بصیرت‌های روشنفکرانه‌اش، با روان‌کاو ابراز موافقت می‌کند و نتایج به‌دست‌آمده از جلسه‌ی قبل را به زبان خود بازمی‌گوید.»((Otto Kernberg, “A Contribution to the Ego‌ـ Psychological Critique of the Kleinian School,” International Journal of Psychoanalysis 50 (1969); 317‌ـ 33 (quoting Herbert A. Rosenfeld on the narcissistic patient’s use of words to defeat interpretation). ))  خودشیفته نیروی عقلانی‌اش را بیشتر برای طفره‌رفتن به کار می‌برد تا خودشناسی، و برای این منظور به برخی از همان ترفندهای گیج‌کننده‌ای متوسل می‌شود که در نوشته‌های اعتراف‌نامه‌ایِ چند دهه‌ی اخیر به چشم می‌خورد. «بیمار تفسیرهای روان‌کاوانه را به کار می‌برد، اما زیرکانه آنها را خشک و بی‌محتوا ارائه می‌دهد، به نحوی که فقط کلماتی بی‌معنا از این تفاسیر باقی می‌ماند. سپس آن کلمات در تملک بیمار قرار می‌گیرند و او با آرمانی‌کردنشان، آنها را واجد معنایی ممتاز جلوه می‌دهد.» (همان‌جا) گرچه روان‌پزشکان برخلاف گذشته اختلالات ناشی از خودشیفتگی را ازطریق روان‌کاوی قابل‌بررسی می‌دانند، اما صرفاً عده‌ی قلیلی از ایشان به امکان موفقیت در درمان بیماران خودشیفته خوش‌بین هستند.

به اعتقاد کرنبرگ، بزرگ‌ترین دلیل برای تلاش جهت مداوای این بیماران ازطریق روان‌کاوی به‌رغم تمام مشکلاتی که بیماران خودشیفته ایجاد می‌کنند، این است که خودشیفتگی تأثیری ویرانگر بر نیمه‌ی دوم زندگی آنان باقی می‌گذارد و به‌عبارت‌دیگر، شکی نیست که آنان دچار درد و رنجی شدید خواهند شد. در جامعه‌ای که کهولت و مرگْ دلهره می‌آفرینند، پیرشدن به‌ویژه برای کسانی دهشتناک می‌نماید که از اتکا به دیگران هراس دارند و حرمتِ نَفْسشان همان تحسینی را می‌طلبد که معمولاً به علت جوانی، زیبایی، شهرت یا ملاحتِ کسی نصیبش می‌شود. شیوه‌های معمول برای دفاع در برابر اثرات ویرانگر سال‌خوردگی (که عبارت‌اند از احساس اعتقاد به ارزش‌های اخلاقی یا هنری خارج از حوزه‌ی علائق بلافصل خویش، کنجکاوی اندیشمندانه، صمیمیت عاطفی دلگرم‌کننده‌ای که از روابط شادی‌بخش گذشته ناشی می‌شود)، هیچ ثمری به حال فرد خودشیفته ندارند. نه فقط انطباق با تداوم زمان برای او به‌هیچ‌وجه تسلی‌بخش نیست، بلکه حتی «نمی‌تواند این حقیقت را بپذیرد که نسل جوان‌تر از خودش اکنون به سبب زیبایی، ثروت، قدرت و به‌ویژه خلاقیت، از مسرت‌هایی برخوردار است که در گذشته بسیار مطلوب تلقی می‌شد. لذت‌بردن از زندگی در فرایندی که مستلزم انطباقی فزاینده با خوشبختی و موفقیت دیگران باشد، به نحوی اندوه‌بار برای شخصیت‌های خودشیفته ناممکن است.» (همان‌جا)

تأثیرات اجتماعی بر خودشیفتگی

در هر دوره و زمانه‌ای، بیماری‌های خاص همان دوره به وجود می‌آیند. این بیماری‌ها را باید شکلی افراطی از ساختارهای بنیانی مَنِش افراد آن جامعه دانست. در دوره‌ی فروید، هیستری و روان‌رنجوری وسواسی، ترجمان شکلی افراطی از ویژگی‌های شخصیتی سرمایه‌داری در مرحله‌ی اولیه‌ی رشد این نظام بودند (میل به تملک، کارکردن با تمام وجود، و سرکوب شدید امیال جنسی). در زمانه‌ی ما، بیماری‌های پیشاروان‌گسیختگی(( preschizophrenic ))، بیماری‌های مرزی، اختلالات شخصیت و همچنین خودِ روان‌گسیختگی، توجه فزاینده‌ای را به خود معطوف کرده‌اند. این «تغییر شکل روان‌رنجوری را از پایان جنگ جهانی دوم تاکنون، شمار بسیار فزاینده‌ای از روان‌پزشکان توصیف کرده‌اند». به گفته‌ی “پیتر جیوواکچینی”، «متخصصان بالینی دائماً به بیمارانی برمی‌خورند که ظاهراً تعدادشان رو به افزایش است و نشانه‌های بیماری‌هایشان با طبقه‌بندی‌های جاریِ امراض روانی هم‌خوانی ندارد.» درد و رنج این بیماران همراه با “نشانه‌های قطعی” نیست، بلکه آنان از ناراحتی‌هایی مبهم و نامشخص شِکوه می‌کنند». جیوواکچینی می‌افزاید: «تقریباً همه می‌دانند که منظور من از “این نوع بیماران” چه کسانی هستند.» اهمیت روبه‌تزاید “اختلالات مَنِشی” ظاهراً حکایت از تغییری بنیانی در سامان شخصیت [انسان معاصر] دارد، یعنی تغییر از آنچه “درون‌وابستگی”(( “خودوابستگی” (inner‌ـ direction) ویژگی شخصیتی‌ای است که تحت‌تأثیر فشارهای بیرونی قرار نمی‌گیرد، بلکه بر اساس ارزش‌های مورد اعتقاد و اهداف خودش عمل می‌کند‌ــ م. ))  نامیده شده است به خودشیفتگی.(( Peter L. Giovacchini, Psychoanalysis of Character Disorders (New York: Jason Aronson, 1975), pp. 316‌ـ 17. ))

“الن ویلیس” در 1968 استدلال کرد که تغییر در «الگوهای روان‌رنجوری» با «تجربه‌ی شخصی روان‌کاوانِ قدیمی‌تر، هم‌خوانی داشت»، حال آنکه روان‌کاوان جوان‌تر «به دلیل مغایرت توصیف‌های پیشین روان‌رنجوری با مشکلات بیمارانی که هر روز به مطب آنان مراجعه می‌کردند، به این تغییر پی بردند. می‌توان گفت که این تغییری است از روان‌رنجوری‌های واجد نشانه [های معین]، به اختلالات مَنِشی.»(( Allen Wheelis, The Quest for Identity (New York: Norton, 1958), pp. 40‌ـ 41. ))  “هاینتس لیختنشتاین” ابتدا با این حکم مخالف بود که تغییر یادشده، مبین تحول در ساختار شخصیت است. لیکن وی در 1963 نوشت که «تغییر در الگوهای روان‌رنجوری»، دیگر از «حقیقتی معروف» حکایت دارد. ((Heinz Lichtenstein, “The Dilemma of Human Identity,” Journal of the American Psychoanalytic Association 11 (1963): 186‌ـ 87. )) این قبیل گزارش‌ها، در دهه‌ی 1970 بیش‌ازپیش شایع شدند. “هربرت هندین” اشاره می‌کند که «تصادفی نیست که در حال حاضر، دو موضوع عمده در روان‌کاوی عبارت‌اند از کشف دوباره‌ی خودشیفتگی و تأکیدی جدید بر اهمیت روان‌شناختی مرگ».(( Herbert Hendin, The Age of Sensation (New York: Norton, 1975), p. 13. ))  “مایکل بلداک” می‌نویسد: «بیماری‌های ناشی از خودشیفتگی در این چند دهه‌ی پیش از هزاره [سوم]، برای عموم روان‌کاوان همان حکمی را دارد که… روان‌رنجوری‌های وسواسی برای فروید و همکاران اولیه‌اش… در اوایل قرن بیستم داشت. به طور کلی، امروزه با بیمارانی سروکار نداریم که به علت هیستری، از ناحیه‌ی پا فلج شده یا دچار وسواس شستن دست‌هایشان باشند. درعوض، این نَفْسِ روانشان است که بی‌حس شده است یا اینکه در تلاشی طاقت‌فرسا و پایان‌ناپذیر برای تمیزکردن خودشان، ناگزیرند دائماً خود را بسابند.»(( Michael Beldoch, “The Therapeutic as Narcissist,” Salmagundi, no. 20 (1972), pp. 136, 138 )) این بیماران «مالامال از احساس پوچی‌اند و عزت نَفْسشان عمیقاً خدشه‌دار شده است.» (همان‌جا، ص. ۳۸) “برنِس ا. مور” اشاره می‌کند که بیماری‌های ناشی از خودشیفتگی به میزان زیادی افزایش یافته‌اند.(( Burness E. Moore, “Toward a Clarification of the Concept of Narcissism,” Psychoanalytic Study of the Child, 30 (1975): 265 )) “شلدن باخ” می‌نویسد: «عادت کرده بودیم بیمارانی را ببینیم که به علت ابتلا به وسواس شست‌وشوی دست، یا هراس‌های بیمارگونه و روان‌رنجوری‌های شناخته‌شده به ما مراجعه می‌کردند. امروزه اغلبْ خودشیفتگان به مطبمان می‌آیند.»(( Sheldon Bach, quoted in Time, 20 September 1976, p. 63 )) “گیلبرت ج. رُز” اعتقاد دارد که روان‌کاوی «شیوه‌ای تحلیلی برای درمان است، حال آنکه این شیوه به طرز نامناسبی» به زندگی روزمره تسری داده شده و این کار به «تساهل عام در امور جنسی» و «میدان‌دادنِ بیش از حد به غریزه» کمک کرده، که این به‌نوبه‌ی خود گسترش «اختلالات ناشی از خودشیفتگی در هویت» را شدت داده است.(( Gilbert J. Rose, “Some Misuses of Analysis as a Way of Life: Analysis Interminable and Interminable ‘Analysts’,” International Review of Psychoanalysis 1 (1974): 513. ))  به گفته‌ی “جوئل کوول”، تحریک امیال کودکانه ازطریق تبلیغات، غصب اقتدار والدین توسط رسانه‌ها و مدارس، و نیز معقول‌سازی زندگی درونی همراه با وعده‌ی کاذبِ تحقق آرزوهای شخصی، نوعی “فرد اجتماعی” جدید را به وجود آورده است. «حاصل این وضعیت، روان‌رنجوری‌های کلاسیک نیستند که در آنها اقتدار پدرسالارانه، انگیزه‌های دوران طفولیت را سرکوب می‌کند؛ بلکه ما با نوع مدرنی از روان‌رنجوری روبه‌رو هستیم که در آن، انگیزه‌ای تحریک می‌شود، انحراف می‌یابد و سپس نه از مصداقی مناسب برای ارضاشدن برخوردار می‌گردد و نه اینکه به شکلی منسجم مهار می‌شود.… کل این عقده، که خارج از اراده‌ی فرد و نه تحت اختیار او شکل می‌گیرد، ویژگی‌های کلاسیکِ روان‌رنجوری را از دست می‌دهد و برخلاف شیوه‌ی کلاسیک، دیگر نمی‌توان از راهِ بازگرداندن آن انگیزه به ضمیر آگاه، فرد را درمان کرد.»(( Joel Kovel, A Complete Guide to Therapy (New York: )))

اشاره‌ی محققان مختلف به افزایش تعداد بیماران خودشیفته لزوماً به این معنا نیست که اختلالات ناشی از خودشیفتگی میان مردم کلاً شایع‌تر از گذشته است، یا اینکه این اختلالات از روان‌رنجوری‌های تبدیلیِ (( “روان‌رنجوری تبدیلی” (conversion neurosis) عبارت است تغییر شکل یک اضطراب روانی و تظاهر آن به‌صورت عارضه‌ای جسمی (مانند از دست دادن قدرت شنوایی یا فلج‌شدن بدون دلیل جسمانی)‌ــ م. )) کلاسیک رایج‌تر شده‌اند. شاید این اختلالات سریع‌تر [از سایر بیماری‌های روانی] توجه روان‌پزشکان را به خود جلب می‌کنند. “ایلزا ویت” مدعی است که «با بیشترشدن آگاهی درخصوص واکنش‌های تبدیلی و عامه‌پسندشدن نوشته‌های روان‌پزشکانه، تظاهرات جسمی هیستری‌‌ـ‌ که اکنون دیگر “از مُد افتاده‌اند”‌ـ‌ ازنظر طبقاتِ آگاه‌ترْ مشکوک تلقی می‌شوند. به همین سبب، اکثر پزشکان اظهار می‌دارند که نشانه‌های آشکارِ [روان‌رنجوری‌های] تبدیلی اکنون به‌ندرت مشاهده می‌شوند وـ‌ اگر هم مشاهده شوند‌ـ‌ آن‌هم فقط در میان افراد عامی». (( Ilza Veith, Hysteria: The History of a Disease (Chicago: University of Chicago Press, 1965), p. 273 )) عطف توجه به اختلالاتِ مَنِشی در نوشته‌های بالینی اخیر، احتمالاً باعث می‌شود که روان‌پزشکان حساسیت فزون‌تری به وجود این اختلالات نشان دهند. لیکن این احتمال به‌هیچ‌وجه از اهمیت این موضوع نمی‌کاهد که روان‌پزشکان شیوع خودشیفتگی را تصدیق می‌کنند، به‌ویژه وقتی این تصدیق زمانی مطرح می‌شود که خودشیفتگی جدید و گرایش بیمارگونه به مجذوب‌شدن در خویشتن در مطبوعات نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد. خودشیفته کم‌وبیش به همان دلایلی مورد توجه روان‌پزشکان قرار می‌گیرد که نه فقط در جنبش‌های آگاهی‌طلبانه و کیش‌های مشابه، بلکه در مؤسسات تجاری، سازمان‌های سیاسی و ادارات دولتی نیز فرد شاخصی شده است. به‌رغم همه‌ی درد و رنجی که می‌کشد، شخص خودشیفته واجد بسیاری خصائص است که در نهادهای دیوان‌سالارانه موفقیت را برایش به ارمغان می‌آورند، زیرا این نهادها برای روابط بین افراد ارزش فراوانی قائل‌اند، دلبستگی شخصی عمیق را منع می‌کنند و درعین‌حال خودشیفته را به دیده‌ی تأیید می‌نگرند، همان تأییدی که او برای اعتباربخشیدن به عزت نَفْسش نیاز دارد. خودشیفته در زندگی حرفه‌ای غالباً فرد بسیار موفقی است، هرچند که ممکن است به شیوه‌های درمانی‌ای متوسل شود که وعده می‌دهند زندگی را برایش معنادار کنند و بر حس پوچی او فائق آیند. وی ذاتاً قادر است برداشت‌های دیگران از شخص خودش را طبق میلش تنظیم کند و تسلط او بر ظرافت‌های این کار در سازمان‌های سیاسی و تجاری، نیازهایش را به‌خوبی رفع می‌کند، زیرا در این سازمان‌ها «به چشم خوردن»، «شتاب» و خوش‌سابقگیْ بیشتر از عملکردِ فرد اهمیت دارند.(( Rosabeth Moss Kanter, Men and Women of the Corporation (New York: Basic Books, 1977), passim; Eugene Emerson Jennings, Routes to the Executive Suite (New York: McGraw‌ـ Hill, 1971), passim, especially ch. 5 (“The Essence of Visiposure”). )) در وضعیتی که «مقیدبودن به تشکیلات» جای خود را به «مهارت در به دست آوردن امتیاز یا پیروزی بر حریف می‌دهد» (به‌عبارت‌دیگر، زمانی‌که «دوره‌ی وفاداری» در مؤسسات تجاری امریکا جای خود را به دوره‌ی «بازی موفقیت مدیران» می‌دهد)، فرد خودشیفته امکان می‌یابد تا قابلیت‌های خود را نشان دهد.

“مایکل مکابی” در تحقیقی راجع به دویست و پنجاه تن از مدیران دوازده شرکت عمده‌ی تجاری، در توصیف سنخ جدید مسئولان این شرکت‌ها با لحنی کم‌وبیش همدلانه می‌نویسد که اینان کسانی هستند که با انسان‌ها کار می‌کنند و نه با ابزار و لوازمِ کار، و هدفشان تجربه‌کردن «وجد و شعفِ حاصل از اداره‌ی امورِ افراد تحت مسئولیتشان و کسب موفقیت» است و نه سلطه‌جویی در بازار.((Michael Maccoby, The Gamesman: The New Corporate Leaders (New York: Simon and Schuster, 1976), pp. 100. )) آنان می‌خواهند که «به چشم دیگران، قهرمان باشند و بیشترین هراسشان از این است که بازنده نامیده شوند» (همان‌جا، ص. ۱۰۴). به‌جای دست‌وپنجه نرم‌کردن با وظیفه‌ای اساسی یا مشکلی که راه‌حل می‌طلبد، آنها‌ـ‌ به دلیل «نیاز به فرمان راندن»‌ـ‌ توان خود را در رویارویی با دیگران به بوته‌ی آزمایش می‌گذارند. همان‌گونه که در یک کتاب درسی جدید برای مدیران آمده، امروزه موفقیت «صرفاً به معنای پیش رفتن نیست»، بلکه «به مفهوم جلوافتادن از دیگران است». (( Jenings, Routes to the Executive Suite, p. 3 )) مدیر جدید که بانشاط، بشاش و «وسوسه‌انگیز» است،(( Maccoby, The Gamesman: The New Corporate Leaders, p. 122 )) می‌خواهد که به قول مکابی «توهم برخورداری از انتخاب‌های نامحدود را حفظ کند» (همان‌جا، ص. ۱۰۷). او چندان قادر نیست که «با دیگران روابطی نزدیک برقرار کند یا خود را به رابطه‌ای اجتماعی متعهد بداند». حتی به شرکتی که برایش کار می‌کند هم چندان احساس وفاداری ندارد. یکی از مدیران اجرایی می‌گوید «وقتی‌که شرکت مدام او را وادار به کارهای گوناگون نمی‌کند»، به او احساس قدرت دست می‌دهد. در صعود به مراتب بالاتر، وی مشتریان قدرتمندی به وجود می‌آورد و می‌کوشد آنها را علیه شرکت خود به کار برد. طبق برنامه‌ریزی‌های او، «به مشتری بسیار عمده‌ای نیاز دارید که همواره با مشکل روبه‌رو است و می‌خواهد که شرکت در کار خود تحول ایجاد کند. به‌این‌ترتیب، می‌توانید بر شرکت‌‌ـ‌ و همچنین بر آن مشتری‌‌ـ‌ همواره و خودبه‌خود اِعمال قدرت کنید. من دوست دارم امکان انتخاب را همیشه برای خودم باز نگه دارم.» (همان‌جا، ص. ۱۰۸) یکی از استادانِ رشته‌ی مدیریت با صحه‌گذاردن بر این ترفند، می‌نویسد که به اعتقاد او «هم‌ذات‌شدنِ بیش از حد» با شرکت، «موجب به وجود آمدن مؤسسه‌ای با تسلط بسیار زیاد بر زندگی حرفه‌ای و سرنوشت کسانی می‌شود که از صمیم دل به آن شرکت ایمان دارند». به نظر این استاد، هرچقدر شرکت بزرگ‌تر باشد، به همان میزان برای مدیران اجرایی مهم‌تر است که «زندگی حرفه‌ای خود را برحسب… انتخاب‌های آزادانه‌ی خودشان اداره کنند» و «بیشترین انتخاب‌ها را برای خود امکان‌پذیر نگه دارند».(( Jenings, Routes to the Executive Suite, pp. 307‌ـ 8. فقط مدیران رند و پیروزی‌طلب نیستند که “از احساس به دام افتادن می‌هراسند”. تحقیق “سِیمور ب. ساراسون” نشان می‌دهد که اکثر متخصصان و دانشجویانی که دوره‌های کارآموزی برای مشاغل حرفه‌ای را می‌گذرانند، دچار همین احساس‌اند. ساراسون نیز اعتقاد دارد که بین هراس از به دام افتادن و ارزش‌گذاری فرهنگی بر تحرک شغلی و معادل روانی آن (“ترقی شخصی”، “خودت را مقید نکن، امکان انتخاب را برای خود حفظ کن”، “دستپاچه نشو”) ارتباطی وجود دارد. این قبیل تذکرهای احتیاط‌آمیز از این احساس نشأت می‌گیرند که جامعه با توسل به انواع حیله‌ها، شما را از آزادی‌ای محروم می‌کند که بدون وجود آن، ترقی میسر نمی‌شود. (Seymour B. Sarason, Work, Aging, and Social Change (New York: Free press, 1977), ch. 12.) این احساس به دام افتادن یا درجازدن، به‌نوبه‌ی خود با هراس از سال‌خوردگی و مرگ مرتبط است. اشتیاق مفرط به تحرک شغلی و کیشِ “ترقی” را هم می‌توان تا حدودی مبین هراس از کهولت دانست، هراسی که در جامعه‌ی امریکا بسیار شدت یافته است. تحرک شغلی و ترقی به فرد اطمینان می‌دهند که هنوز برای اندیشیدن به کهولت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ـ‌ که حکم زندگی توأم با مرگ را داردـ زود است. ))

به گفته‌ی مکابی، مدیر رِند و پیروزی‌طلب «نظرات جدید را می‌پذیرد، اما اعتقاداتش راسخ نیستند.»(( Maccoby, The Gamesman: The New Corporate Leaders, p. 106 )) با هر سنخی وارد معامله می‌شود، حتی اگر اصول و اعتقادات آنان را مردود بداند. وی که مستقل‌تر و مدبرتر از فرد مقید به شرکت است، می‌کوشد تا شرکت را برای رسیدن به مقاصد خودش مورد استفاده قرار دهد و از این هراس دارد که اگر این کار را نکند، «شرکت او را کاملاً تضعیف خواهد کرد.» (همان‌جا، ص. ۱۱۵) او روابط صمیمی را نوعی دام تلقی می‌کند و درعوض «فضای هیجان‌آور و شهوت‌انگیزی» را ترجیح می‌دهد که مدیران اجرایی امروزی در محیط کارشان حاکم می‌کنند، یعنی محیطی که در آن «منشی‌ها دامن کوتاه می‌پوشند، رئیسشان را ستایش می‌کنند و دائماً با او لاس می‌زنند.» (همان‌جا، ص. ۱۶۲) مدیر رند و پیروزی‌طلب در روابط شخصی با کلیه‌ی اشخاص، به تحسین یا هراسی متکی است که برای صحه‌گذاردن بر “پیروزمند” بودن خودش در دیگران القا می‌کند. هم‌زمان با بالارفتن سنش، جلب‌توجه دیگران‌‌ـ‌ توجهی که بنیان رشد و ترقی اوست‌‌ـ‌ برایش بیش‌ازپیش دشوار می‌شود. درواقع، او در شغلش به وضع ثابتی می‌رسد که نمی‌تواند از آن فراتر رود، زیرا ‌ـ‌ همان‌گونه که مکابی اشاره می‌کند‌‌ـ‌ بالاترین مقام‌ها کماکان به کسانی تعلق می‌گیرد که «از عصیانگری نوجوانی دست برمی‌دارند و دست‌کم تا حدودی به اهداف تشکیلات متعهد می‌شوند.» (همان‌جا، ص. ۱۰۶) بدین‌ترتیب، شغل برای چنین کسی به‌آرامی گیرایی خود را از دست می‌دهد. وی که علاقه‌ی چندانی به استادکارشدن ندارد، به مجرد اینکه جذابیت نوجوانانه‌ای که شالوده‌ی دستاوردهایش است رو به اضمحلال می‌گذارد، دیگر نمی‌تواند آن دستاوردها را مایه‌ی دلخوشی خود بداند. رسیدن به میان‌سالی برای او ضربه‌ای هولناک است: «وقتی‌که جوانی، بنیه و حتی شوق‌وشعف پیروزشدن از بین می‌رود، او نیز افسرده و بی‌هدف می‌شود و از خود می‌پرسد که مقصود از زندگی‌کردن چیست. تلاش جمعی دیگر موجب شوروشوقش نمی‌شود و او نمی‌تواند خود را وقف هدفی فراتر از خود کند… و لذا به‌شدت احساس تنهایی می‌کند.» (همان‌جا، ص. ۱۱۰) باتوجه‌به عمومیت این روالِ شغلی، جای تعجب نیست که روان‌شناسی عامه‌پسند این‌قدر به “بحران میان‌سالگی” و راه‌های فائق‌آمدن بر آن می‌پردازد.

در رمان “باندبازی در اداره” نوشته‌ی “ویلفرید شْید”، خانمی شوهردار می‌پرسد: «آقای فاین و آقای تِیلور اختلافاتی جدی دارند، این‌طور نیست؟» شوهر این شخصیت پاسخ می‌دهد: «موضوع واقعی، مهارکردن “خود” است.»((Wilfrid Sheed, Office Politics (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1966), p. 172. )) “یوجین امرسون جنینگز” در تحقیقی راجع به شیوه‌های مدیریت، با ابراز خرسندی از اضمحلال روحیه‌ی تعهد به تشکیلات و پیدایش “عصر تحرک شغلی”، تأکید می‌ورزد که «تحرک در شرکت، بیش از صِرفِ عملکرد شغلی است». اینجا، «سبکِ کارکردن،… زبردستی… تواناییِ گفتن و انجام‌دادنِ تقریباً هر کاری بدون برانگیختن خصومت دیگران» است که اهمیت دارد. به نوشته‌ی جنینگز، مدیری که تحرک صعودی داشته باشد، می‌داند با اطرافیانش چگونه رفتار کند‌ـ [و اطرافیانش عبارت‌اند از:] “طاقچه‌نشین” که از “وقفه‌ی در تحرک” رنج می‌برد و به موفقیت دیگران حسد می‌ورزد؛ «تیزهوش»؛ «مافوقِ واجد تحرک». «آن مدیر اجرایی که مفهوم تحرک را تیزهوشانه درمی‌یابد»، آموخته است که به روابط قدرت در محل کارش «پی ببرد» و «جنبه‌های ناپیداتر و ناشنیده‌ترِ رئیسانش را درک کند، به‌ویژه مرتبه‌ی آنان نسبت به همگنان و افراد مافوقشان». چنین مدیری «از کمترین نشانه‌ها می‌فهمد که چه کسانی مراکز قدرت‌اند و خواهان این است که بیشتر به چشم آنان بخورد و بیشتر با آنان در تماس باشد. او با سخت‌کوشی مقام و امکانات خود را در نزد آنان کسب می‌کند و از هر فرصتی برای آموختن راه و روششان بهره می‌گیرد. وی هرگاه که بتواند، آن کسانی را که در جامعه بانی و مصدر امورند مورد ارزیابی قرار می‌دهد.»((Jenings, Routes to the Executive Suite, pp. 61, 64, 66, 69, 72. ))

جنینگز “بازی موفقیت مدیر اجرایی” را کراراً به مسابقه‌ای ورزشی یا به بازی شطرنج تشبیه می‌کند و به‌گونه‌ای به زندگی مدیر اجرایی می‌پردازد که گویی این موضوع‌‌ـ مانند با پا زدن توپ به داخل تورِ دروازه یا جابه‌جا‌کردن مهره‌های شطرنج‌‌ـ امری دلبخواهانه و نامربوط به موفقیت است. او هرگز عواقب اجتماعی و اقتصادی تصمیمات مدیران یا قدرتی را که آنان بر کل جامعه اِعمال می‌کنند، مورد بحث قرار نمی‌دهد. ازنظر مدیری که در پی کسب منافع مالی خود است، برخورداری از پول و نفوذ نیست که قدرت می‌آفریند، بلکه “شتاب”، “تصویری پیروزمند” و حُسنِ شهرت به‌عنوان فردی پیروز است که به او قدرت می‌دهد. این دیگران‌اند که ما را قدرتمند تلقی می‌کنند و لذا قدرت هیچ‌گونه دلالت عینی ندارد. (همان‌جا، ص. ۱۸۱)

نگرش مدیران شرکت‌ها درباره‌ی جهان‌ـ بنا به توصیف جنینگز، مکابی و همچنین خود مدیران‌‌ـ عیناً مانند دیدگاه فرد خودشیفته است؛ یعنی آنان نیز دنیا را انعکاسی از نَفْسِ خود قلمداد می‌کنند و فقط زمانی به وقایع بیرونی علاقه نشان می‌دهند که آن وقایع تصویر خود آنان را منعکس کند. محیط‌های متراکم بینافردی در دیوان‌سالاری جدید که کار در آنها کیفیتی انتزاعی و تقریباً به‌کلی مجزا از عملکرد شغلی می‌یابد، دقیقاً به سبب ماهیتشان موجب و مشوق واکنشی مبتنی بر خودشیفتگی‌اند. بااین‌حال، دیوان‌سالاری صرفاً یکی از چندین عامل مؤثر اجتماعی است که خودشیفتگی را بیش‌ازپیش بارز می‌کنند. یکی دیگر از این عوامل مؤثر، بازتولید ماشین‌وار فرهنگ، یا به عبارتی ازدیاد تصاویر دیداری و شنیداری در “جامعه‌ی نمایش‌ها” است. ما در گردابی از تصویر و پژواک زندگی می‌کنیم که با ایجاد وقفه در تجربه، آن را مجدداً با دور آهسته برایمان به نمایش می‌گذارند. دوربین‌ها و انواع دستگاه‌های ضبط‌کننده نه فقط تجربه را ثبت می‌کنند، بلکه با دگرگون‌کردن کیفیت آن، بخش زیادی از زندگی مدرن را به یک اتاق عظیم پژواک یا تالار آینه‌کاری‌شده تبدیل می‌کنند. [درنتیجه،] زندگی به‌صورت رشته‌ای متوالی از تصاویر یا علائم الکترونیکی بازنمود می‌یابد، رشته‌ای از تأثرهای ذهنی که به مدد عکاسی، فیلم سینمایی، تلویزیون و دستگاه‌های ضبط‌کننده‌ی پیشرفته، ثبت و بازتولید شده‌اند. زندگی مدرن به‌قدری تحت‌تأثیر تصاویر الکترونیکی قرار دارد که واکنش ما به دیگران ناگزیر به‌گونه‌ای است که گویی رفتار آنها‌ـ و همچنین رفتار خودمان‌ـ ضبط و هم‌زمان برای تماشاگرانی ناپیدا به نمایش گذاشته می‌شود یا اینکه برای بررسی دقیق‌تر آتی، بایگانی می‌گردد. «لبخند بزنید، زیراکه در مقابل دوربین مخفی قرار دارید!» ورود ناخوانده‌ی این چشم بینای همه چیز به زندگی روزمره، دیگر شگفت‌زده یا غافل‌گیرمان نمی‌کند. برای لبخندزدن دیگر نیازی به یادآوری نداریم. لبخندی دائمی بر چهره‌ی ما نقش بسته است و حالا دیگر خوب می‌دانیم که تصویر این لبخند از کدام‌یک از زوایای مختلف، منافعمان را به بهترین نحو تأمین می‌کند.

ازدیاد تصاویر احساس ما از واقعیت را تضعیف می‌کند. همان‌گونه که سوزان سانتگ در تحقیق خود پیرامون عکاسی متذکر می‌شود، «واقعیت هرچه بیشتر به آن تصاویری شباهت یافته است که دوربین‌ها نشانمان می‌دهند.» ما به صحت ادراکمان شک می‌کنیم تااینکه دوربین آن ادراک را تصدیق کند. تصاویر برداشته‌شده با دوربین عکاسی، سند اثبات وجود ما تلقی می‌شوند، به نحوی که بدون این تصاویر حتی گذشته‌ی خودمان را نیز به‌دشواری می‌توانیم به یاد آوریم. سانتگ اشاره می‌کند که در سده‌ی هجدهم و نوزدهم، خانواده‌های بورژوا برای نشان‌دادن شأن و مرتبه‌ی خانوادگی‌شان از نقاشان می‌خواستند که تصویر آنان را بِکشند، حال آنکه امروزه آلبوم عکس‌های خانوادگی، هستی داشتن فرد را به ثبوت می‌رسانند. بایگانی مستندِ رشد فرد از زمان طفولیت به بعد در آلبوم خانوادگی، یگانه مدرک هستیِ او را که معتبر تلقی می‌شود در اختیارش قرار می‌دهد. سانتگ اعتقاد دارد که دوربین “کاربردهای متعددی مبتنی بر خودشیفتگی” دارد که ازجمله مهم‌ترین آنها “نظارت بر خود” است، زیرا نه فقط امکان تفحص بی‌وقفه درباره‌ی خویشتن را به لحاظ فنی فراهم می‌آوَرد، بلکه همچنین به این دلیل که حس هویت فردی را تابع مصرف تصاویر نَفْس می‌کند و درعین‌حال واقعیت‌داشتن دنیای بیرون از نَفْس را مورد تردید قرار می‌دهد.(( Susan Sontag, “Photography Unlimited,” New York Review, 23 June 1977, pp. 26, 28, 31 ))

با نگهداری تصاویر نَفْس در مراحل گوناگون رشد، دوربین تصور قبلی ما از رشد به‌منزله‌ی پرورش اخلاقی را تضعیف و این باور منفعلانه را ترویج می‌کند که رشد عبارت است از عبور از مراحلی معین در زندگی، مراحلی که باید در زمان مقرر و همچنین با توالی مقرر طی شوند. شیفتگی کنونی ما به مراحل مختلف حیات، نشان‌دهنده‌ی آگاهی از این امر است که موفقیت در دنیای سیاست یا تجارت، منوط به دستیابی به اهداف معین طبق برنامه‌ی زمان‌بندی‌شده‌ی معین است. البته این شیفتگی همچنین بازتابی است از سهولت ثبت مراحل رشد به مدد دستگاه‌های الکترونیکی. این موضوع ما را به تحول فرهنگی دیگری رهنمون می‌کند که ازجمله موجبات گستردگی خودشیفتگی است و آن را به لحاظ فلسفی ترغیب می‌کند: پیدایش مسلکی که با ترویج درمان، رشد هنجاریِ روان را [فقط] طبق برنامه‌ای معین درست می‌داند و با این دیدگاه، تفحص مضطربانه درباره‌ی نَفْس را بیش‌ازپیش تشویق می‌کند. آرمان برخورداری از رشد هنجاریْ این هراس را به وجود می‌آورد که هرگونه عدول از هنجار، از یک بیماری روانی سرچشمه می‌گیرد. پزشکان معاینه‌ی دوره‌ای بیمارانشان را به نوعی کیش و آئین تبدیل کرده‌اند (توجه دارید که این معاینات به طریق اولی به مدد انواع دوربین و سایر دستگاه‌های ثبت‌کننده انجام می‌شود) و این باور را در میان بیمارانشان اشاعه داده‌اند که برای برخورداری از سلامت باید همواره مراقب خود بود و علائم بیماری‌ها را‌ـ با استفاده از فناوری پزشک‌‌ـ به‌موقع تشخیص داد. کسی که به پزشک مراجعه می‌کند، تا زمانی‌که عکس‌های برداشته‌شده با اشعه‌ی ایکس “سلامت کامل” او را تأیید نکنند، نمی‌تواند ازنظر جسمی یا روانی خود را ایمن بداند.

پزشکی و روان‌پزشکی (یا از دیدگاهی کلی‌تر، نگرش و طبع ظریف درمان‌طلبی که بر جامعه‌ی مدرن حاکم شده است) الگوی ایجادشده توسط سایر عوامل مؤثر فرهنگی را تقویت می‌کنند. مطابق با این الگو، فرد دائماً خود را وارسی می‌کند تا ببیند آیا نشانه‌های سال‌خوردگی و ناتندرستی، علائم برملاکننده‌ی فشار روانی، یا کاستی‌ها و نقیصه‌هایی که ممکن است گیرایی او را بکاهند، یا‌ـ ازطرف دیگر‌ـ نشانه‌های اطمینان‌بخشی حاکی از اینکه زندگی او طبق برنامه [هنجاری] به پیش می‌رود، در او یافت می‌شوند یا خیر. پزشکی در عصر جدید انواع طاعون و بیماری‌های همه‌گیر را ریشه‌کن کرده، اما شکل‌های جدیدی از دلواپسی را نیز به وجود آورده است. به همین ترتیب، دیوان‌سالاری زندگی را کلیشه‌ای و حتی ملال‌آور کرده، ولی درعین‌حال جنگِ همه علیه همه را، به شکلی نو، دوباره رواج داده است. جامعه‌ی بیش از حد سازمان‌یافته‌ی معاصر، که سازمان‌های بزرگ در آن تفوق دارند اما از به دست آوردن حمایت مردم عاجزند، از برخی جهات بیش از سرمایه‌داری تکامل‌نیافته (که هابز وضع طبیعی را بر مبنای آن تبیین کرده بود) به وضعیتی شباهت دارد که در آن همگان با یکدیگر تخاصم می‌ورزند. امروزه اوضاع اجتماعی روحیه‌ی بقا را ترغیب می‌کند، روحیه‌ای که به عادی‌ترین شکل در فیلم‌های نشان‌دهنده‌ی سانحه یا فیلم‌های خیالی درباره‌ی سفرهای فضایی تبلور می‌یابد، یعنی فیلم‌هایی که به طور غیرمستقیم امکان جان به در بردن از سیاره‌ای رو به زوال را برای تماشاگر فراهم می‌آورد. مردم برخلاف گذشته خواب فائق‌آمدن بر مشکلات را نمی‌بینند، بلکه خواب می‌بینند که از آن مشکلات جان سالم به در برده‌اند. به گفته‌ی جنینگز، در دنیای تجارت «همه تقلا می‌کنند تا به لحاظ عاطفی دچار فروپاشی نشوند»، یا به عبارتی می‌کوشند که «هویت یا “خود”شان را حفظ کنند یا اعتلا بخشند».(( Jennings, Routes to the Executive Suite, p. 4 )) مفهوم هنجاری مراحل رشد، این نظر را ترویج می‌دهد که زندگی مسیری است پر از موانع گوناگون؛ هدف انسان این است که با کمترین ناراحتی و رنج به پایان این مسیر برسد. امروزه توانایی استفاده‌ی ماهرانه از آنچه “گِیل شْیهی” با استعاره‌ای پزشکی “دستگاه‌های حفظ حیات” می‌نامد، ظاهراً حاکی از عالی‌ترین شکل درایت است؛ معرفتی که به مدد آن‌‌ـ به قول اوـ بدون دلهره به پایان راه می‌رسیم. کسانی که در به‌کارگیری “رویکرد بدون اضطراب شْیهی به کهولت” و ضربه‌های عاطفی در طول زندگی خبره شوند، قادر خواهند بود تا بگویند‌ـ به قول یکی از اشخاصی که در آزمایش‌های او شرکت کرده است‌ـ «می‌دانم که می‌توانم بقا داشته باشم… دیگر دلهره ندارم». لیکن، مشکل بتوان این گفته را ابراز شادمانه‌ی رضایت نامید. شْیهی می‌نویسد: «به نظر می‌رسد مسلک غالب در این دوره و زمانه، آمیزه‌ای است از بقاطلبی شخصی، گذشته‌گرایی و بدگمانی»؛ اما کتاب راهنمای او درباره‌ی :بحران‌های پیش‌بینی‌شدنی سنین بزرگ‌سالی” که کتابی است فوق‌العاده پرطرف‌دار با دیدگاهی ظاهراً خوش‌بینانه درباره‌ی رشد، پرورش و “خودشکوفایی”، با این مسلک به مخالفت برنمی‌خیزد، بلکه اصول و اعتقادات آن را صرفاً به شکلی “انسان‌گرایانه”تر تکرار می‌کند.(( Gail Sheehy, Passages: Predictable Crises of Adult Life (New York: Dutton, 1976), pp. 59, 199, 201, 345 ))  “رشد” تبدیل شده است به مترادفی مؤدبانه برای بقا.

جهان‌بینی تسلیم‌شدگان

شکل‌بندی‌های جدید اجتماعی، شکل‌های جدیدی از شخصیت را لازم می‌کند، و نیز روال جدیدی برای اجتماعی‌شدن فرد و شیوه‌های جدیدی برای ساماندهی تجربه. مفهوم خودشیفتگی نه جبرگرایی پیش‌پاافتاده‌ی روان‌شناختی را، بلکه راهی را برای فهم تأثیر روانی تحولات اجتماعی اخیر به ما ارائه می‌دهد، البته با این فرض که نه فقط منشأ بالینی آن، بلکه همچنین [هم‌پیوندی یا] زنجیره‌بودن بیماری روانی و حالت عادی را از یاد نبریم. به بیان دیگر، مفهوم خودشیفتگی شرح نسبتاً دقیقی از شخصیت “آزادشده‌ی” زمانه‌ی ما ارائه می‌دهد، شخصیتی که “گیرا” است، از وضعیت خود به نحوی کاذب آگاهی دارد، در امور جنسی بی‌بندوبار است، از ارضای دهانی شهوتش بسیار لذت می‌برد، از مادر اخته‌کننده می‌هراسد (خانم پرتنوی(( اشاره‌ی است به شخصیتی در رمان “شِکوه‌ی پُرتنوی” (Portnoy’s Complaint)، اثر رمان‌نویس معاصر امریکایی فیلیپ رات (Philip Roth)‌ــ م. )) )، خودبیمارانگار است، برای محفوظ نگه داشتن خود به روابط نزدیک با دیگران تن در نمی‌دهد، از دیگران گریزان است، نمی‌تواند غصه بخورد، و از سال‌خوردگی و مرگ بسیار واهمه دارد.

به نظر می‌رسد که خودشیفتگی، واقع‌بینانه‌ترین راه کنارآمدن با تنش‌ها و اضطراب‌های زندگی مدرن باشد. به همین سبب، اوضاع اجتماعی حاکم به خصوصیاتی از شخصیت خودشیفته منتج می‌شود که، به میزانی متفاوت، در همه‌کس وجود دارد. این اوضاع همچنین خانواده را دگرگون کرده‌اند، یعنی نهادی که به‌نوبه‌ی خود ساختار بنیادینِ شخصیت را شکل می‌دهد. جامعه‌ای که از نداشتن آتیه‌ی روشن بیمناک است، احتمالاً به نیازهای نسل بعدی چندان توجه نخواهد داشت و به‌ویژه خانواده در چنین جامعه‌ای دچار تأثیرات ویرانگر حس ابدی‌‌ازلی ناپیوستگی تاریخی خواهد شد، که همانا مصیبت جامعه‌ی معاصر است. تلاش والدین امروزی برای‌اینکه فرزندانشان احساس کنند مورد مهرومحبت والدین‌اند و نه طفیلی آنان، نمی‌تواند بی‌علاقگی بنیادین [به خانواده] را پنهان کند؛ آنان که چیز زیادی برای بهره‌مندکردن نسل آینده ندارند و در هرحال برآوردن خواسته‌های خود را ارجح می‌دانند، [ناگزیر] نگرشی سرد و بیگانه‌وار نسبت به فرزندانشان دارند. آمیزه‌ی بی‌اعتناییِ عاطفی با تلاش‌های مختلف برای متقاعدکردن کودک به اینکه محبوب خانواده است، نسخه‌ی تجویزی مفیدی برای کسانی است که شخصیتشان ساختاری خودشیفته دارد.

الگوهای اجتماعی، به‌واسطه‌ی خانواده، در شخصیت فرد بازتولید می‌شوند. فرد سامان‌های اجتماعی را‌‌ـ که پایین‌تر از ضمیر آگاه در اعماق ذهن او جای می‌گیرندـ به فراموشی نمی‌سپرد، حتی پس از اینکه این سامان‌ها به لحاظ عینی نامطلوب و غیرضروری شوند (همان‌گونه که به اقرار بسیاری کسان، بخش بزرگی از سامان‌های جامعه‌ی معاصر چنین شده‌اند). این تلقی که دنیا مکانی است پرمخاطره و خصمانه، هرچند از آگاهی واقع‌بینانه‌ی ما از ناامنی زندگی اجتماعی در عصر حاضر نشأت می‌گیرد، با فرافکنی انگیزه‌های ستیزه‌جویانه‌ی خودشیفتگان به دنیای پیرامونشان تقویت می‌شود. این اعتقاد که جامعه [معاصر] آتیه‌ی روشنی ندارد، گرچه مبتنی بر واقع‌بینی خاصی درباره‌ی مخاطرات آینده است، همچنین دلالت بر این دارد که افراد خودشیفته از هم‌ذات‌پنداشتن خویش با آیندگان عاجزند و خود را جزئی از یک جریان تاریخی احساس نمی‌کنند.

ضعیف‌شدن پیوندهای اجتماعی، که از وضعیت حاکم بر جامعه‌ـ یعنی ستیز اجتماعی‌ـ ناشی می‌شود، درعین‌حال دفاع روانی خودشیفتگان علیه خوگیری به دیگران را آشکار می‌کند. جامعه‌ی ستیزه‌جو زنان و مردانی را بار می‌آورد که سرشتی ضداجتماعی دارند. بنابراین، نباید تعجب کنیم که گرچه هراس از مجازات باعث می‌شود که خودشیفته از هنجارهای اجتماعی پیروی کند، لیکن او غالباً خود را فردی مطرود تصور می‌کند و دیگران را نیز به کیش خود، یعنی «اصولاً متقلب و غیرقابل‌اعتماد، یا صرفاً به دلیل فشارهای بیرونی قابل‌اعتماد»، تصور می‌کند. کرنبرگ در این زمینه می‌نویسد: «برخلاف اخلاقیات سخت‌گیرانه‌ی شخصیت وسواسی، نظام ارزشی شخصیت‌های خودشیفته عموماً فسادپذیر است.»(( Kernberg, Borderline Conditions and Pathological Narcissism, p. 238 ))

بنا بر آنچه رفت، نظام اخلاقی مبتنی بر حفظ خویش و بقای روانی نه فقط در اوضاع عینی جامعه (یعنی در جنگ اقتصادی، رشد فزاینده‌ی بزهکاری و هرج‌ومرج اجتماعی) ریشه دارد، بلکه همچنین از تجربیات ذهنی پوچی و انزوا سرچشمه می‌گیرد. این نظام بیانگر این اعتقاد راسخ است که حسادت و سوءاستفاده از دیگران، حتی بر صمیمانه‌ترین روابط نیز حکم‌فرماست (این اعتقاد، هم برداشتی از رویه‌ی جاری در جامعه است و هم فرافکنی اضطراب‌های درونی ما). کیش روابط شخصی‌ـ که با کمترشدن امید به راه‌حل‌های سیاسی، به نحو فزاینده‌ای رواج پیدا می‌کند‌ـ سرخوردگی تمام‌عیار از روابط شخصی را پنهان نگه می‌دارد، درست همان‌گونه که کیش شهوت‌پرستی مستلزم نارواشمردن همه‌ی گونه‌های شهوانیت به‌جز ابتدایی‌ترین شکل‌های آن است. مسلک رشد شخصی، گرچه به‌ظاهر خوش‌بینانه است، اما درواقع روحیه‌ای عمیقاً مأیوسانه و تسلیم‌گرایانه را رواج می‌دهد. فقط کسانی به این مسلک ایمان می‌آورند که به هیچ‌چیز ایمان ندارند.