بهداشت روانی اجتماعی بیماری COVID-19

همه گیری جهانی((Pandemic))بیماری COVID-19((“co” stands for Corona, “vi” for virus and “d” for disease, 19 is because the disease emerged in 2019.)) علاوه بر مشکلات متعدد سلامتی و بهداشتی، اقتصادی و … چالش بزرگی برای بهداشت روان تمامی ساکنین کره خاکی به همراه آورده است. برای مقابله روانشناختی بهتر با شرایط همه گیری می‌توان از توصیه های زیر بهره برد.

توصیه‌های برای عموم:

1. بیماری COVID-19 متعلق به جمعیت خاصی نیست و در همه جای دنیا شیوع پیدا کرده است. افراد مبتلا را نباید بنا به دلیل ابتلا‌‌شان قضاوت کنیم، تمام افراد و خانواده‌های مبتلا مستحق دریافت کمک، همدلی و رفتار  محترمانه هستند.
2. دانش ما از بیماری COVID-19 به اندازه‌ای نیست که بتوانیم آن را کنترل کنیم و فرد مبتلا به نوعی ناقل یک فضای ناشناخته است فضایی که ما از آن ترس داریم. ترس از یک پدیده ناشناخته و شرم از ابتلا به آن  می‌تواند به یک ننگ اجتماعی((Social stigma)) و یا برچسب زدن((Labelling)) تبدیل شود.
3. پس از اطلاع رسانی گستره در مورد همه گیری جهانی COVID-19، افراد مبتلا از دیدگاه روانی-اجتماعی معمولا به ۳ دسته تقسیم می شوند. دسته اول سهل انگاران هستند که با بی توجهی خود به نکات بهداشتی و قرنطینه نکردن خود به شیوع این بیماری دامن زده اند در این حالت این افراد مورد نکوهش هستند و خشم نسبت به آنان وجود دارد. دسته دوم قربانیان هستند که جهت پیشگیری و درمان و دیگر خدمات در معرض ابتلا به این بیماری قرار گرفته اند. این افراد مورد تقدیر و ستایش هستند و حس دلسوزی و ایده ال سازی برای آنان وجود خواهد داشت. دسته سوم افرادی که علیرغم اقدامات پیشگیرانه مبتلا شده‌اند که حس ناامیدی و درماندگی می کنند. افراد مبتلا در هر ۳ دسته تفاوتی برای کادر درمانی ندارند و یک نوع خدمات را دریافت می‌کنند. اما احساس های متفاوتی برای هر ۳ گروه وجود دارد. دسته اول ممکن است احساس گناه کنند و خود نیز به سرزنش خود بپردازند و خود را مستحق بی توجهی و سرزنش بدانند و دسته دوم و سوم نیز احساس اجحاف در حق خود بکنند و خود را قربانی این شرایط ببینند در هر ۲ حالت توجه تیم درمان و اطرافیان به این احساسات و شناسایی آنها می تواند این افراد را کمک کند تا با ابتلا خود به بیماری COVID-19 بهتر کنار بیایند.
4. به چه دلیلی باید از برچسب زدن برای ابتلا به بیماری COVID-19 جلوگیری کنیم: در شرایطی که بیماری COVID-19 یک برچسب محسوب می شود افراد تمایل به این دارند که نشانه های خود را مخفی کنند و به نوعی در فرایند غربالگری و بیمار یابی مشارکت نکنند. این تمایل به این صورت خود را نشان می دهد که فرد به انکار احتمال ابتلا خود یا خانواده اش به بیماری COVID-19 می‌پردازد و این نادیده گرفتن نشانه ها از ترس و احساس شرم ناشی می شود و تا حاد نشدن نشانه ها در جستجوی دریافت خدمات درمانی بر نمی‌آیند و یا خود را قرنطینه نمی‌کنند. تشویق به انجام رفتارهای سالم در این افراد اثر چندانی ندارد چون خود را متعلق به جامعه ای که او را سرزنش می کند نمی‌دانند.
5. افراد مبتلا به بیماری COVID-19 بعد از بهبودی به سرکار و محل زندگی باز خواهند گشت و مهم است که ما این افراد را با برچسب مبتلا به کرونا و یا اینکه این کرونا داشته، نشناسیم و در مورد آنها صحبت نکنیم.
6. در انتخاب واژه های خود برای نامیدن افراد مبتلا به بیماری COVID-19 دقت کنیم. از این جملات استفاده نکنیم ”ویروس وهانی”، ”ویروس چینی”، ”مورد مشکوک”، ” ابتلا مشکوک”، ”منتشر کننده”،”آلوده کننده”و… برای این بیماری جملات زیر بصورت استفاده همگانی پیشنهاد شده است: ”افراد مبتلا به بیماری COVID-19” ”افراد تحت درمان مبتلا به بیماری COVID-19” ”افراد بهبود یافته از بیماری COVID-19” و ”افراد فوت شده بر اثر ابتلا به بیماری COVID-19”
7. خرافه و شایعه در شرایط همه گیری  رواج بالایی دارد و بصورت خیالات و رسومات و نسخه های  عجیب و غریب خود را نشان می دهد. اما، بروز و پذیرش بدون تعقل این خیالات کودکانه نباید باعث شگفتی‌مان شود. همه‌ی ما وقتی با یک دشمن نادیدنی و تهدید‌کننده‌ی جان‌مان مواجه می‌شویم، می‌ترسیم و مستعد این می‌شویم که افکار جادویی پیدا کنیم. ذهن انسان، در چنین شرایطی، از روی استیصال و نومیدانه می‌کوشد تا احساس درماندگی نکند، برای چیزی که دارد رخ می‌دهد به دنبال «یک منطق» می گردد، و طالب چاره‌ای فوری است تا سیر وقوع حوادث را وارونه کند. اما ما چاره ای جز پذیرش خارج از کنترل بودن آن را نداریم. راه سالم‌تر، اما دشوار، آن است که اضطرابِ ایجادشده به وسیله‌ی تهدید کنونی را تاب بیاوریم، و در برابر وسوسه‌ی مقصر دانستن دیگران («همه‌اش تقصیر آن‌ها است»)، ترحم و دل‌سوزی برای خود («اول زندگی که در کودکی والدین‌ام را از دست دادم و حالا هم باید این شرایط را تجربه کنم»)، انکار بی‌مهابا و بی‌ملاحظه‌ی ترس‌مان («منْ جوان و سالم هستم و دچار این بیماری نمی‌شوم»)، یا، احساس شادمانی دیگر آزارانه((Sadistic)) («خوب است که مردم دارند می‌میرند – شاید هم مستحق‌اش باشند») مقاومت کنیم.
8. در زمان قرنطینه خانگی مجاورتی که بطور عمومی در بین خانواده در ساعات کمی اتفاق می افتاد اکنون ساعات بیشتری را به خودش اختصاص می دهد و مشکلات و تعارضات بین فردی در این مجاورت، فضا و مجال بیشتری برای بروز دارند. مهم ترین عامل موفقیت ارتباط بین زوجین  این است که افراد خوددار باشند و در هنگام تنش و تعارض به خود اجازه ندهند هر حرفی را به کلام بیاورند و از مشاجره پرهیز می‌کنند و یا هنگام تنش آن را به تعویق می‌اندازند تا در فرصتی دیگر به موضوع بپردازند. به یاد داشتن این موضوع که اگر تنشی بین زوجین بوده است در این شرایط احتمال بیشتری برای بروز آن وجود دارد و بهتر است با اجتناب از موقعیت‌های تنش زا فضای خانه را متشنج نکنیم.
9. بین «فاصله‌گذاری فیزیکی» و «فاصله‌گذاری اجتماعی» تمایز بگذاریم. بله، ما باید از مجاورت زیاد و تماس فیزیکیِ نزدیک با دیگران احتراز کنیم تا شانس ابتلای خودمان یا گسترش دادن این بیماری را کم کنیم. اما این موضوع را نباید با «فاصله‌‌گذاری اجتماعی» اشتباه بگیریم که ما را منزوی می‌کند و در معرض خیالات آشفته‌کننده قرار می‌دهد. خوشبختانه، وجود رسانه‌های اجتماعی [مجازی] این امکان را برای ما فراهم کرده است که با آنان که دوست‌شان داریم همه‌ی شکل‌های ارتباط‌مان را، به جز تماس فیزیکی، حفظ کنیم. حتا اگر این «نو-ابزارهای» زندگی‌مان هم در دسترس نباشند، هنوز همان تلفن قدیمی ِ خوب‌مان را داریم.
10. چنانچه افراد بهبود یافته تجربه خود را از ابتلا و سیر درمان و بهبودی بیان کنند، حس امیدواری را در دیگران تقویت می کنند.
11. اخبار و اطلاعات در مورد بیماری COVID-19 را تنها از یک منبع داخلی مانند بیانیه‌های وزارت بهداشت و یک منبع خارجی مانند سازمان بهداشت جهانی((WHO)) دنبال کنید. این کار مانع از افزایش اضطراب شما می‌شود و همچنین با اطمینان به یک منبع آگاه و رسمی با بوجود آمدن احساس تعلق، موجب تولید آرامش خواهد شد.
12. به یاد داشته باشیم تیم درمانی مثل دوندگان  دو ماراتن در حال خدمت رسانی هستند و با توجه به شرایط یا در محل کار خود هستند و یا در حال بازسازی و خوابیدن برای بازگشتن به محل کار . ممکن است بخاطر شرایط رفت و آمد به بیمارستان نتوانند در کنار خانواده و یا دوستان خود باشند و خارج از بیمارستان و یا محل کار تنها باشند. پس شرایط بسیار سختی است و در شرایطی که قرنطینه هستیم قدردانی و به یاد آنها بودن کمترین کمکی است که می توان به آنها کرد.
13. در شرایط استرس (سلامتی و اقتصادی) ممکن افراد بیشتر از حد شوخی می کنند که این یک روش ناآگاه مدیریت استرس است. برای کمک به کادر درمانی و حتی خانوادههای مبتلایان اگر چنین شرایطی را دیدید با آنان همراه شوید و فضایی را فراهم کنید تا قدری استرس ها کاهش یابد.
14. در شرایط فعلی و بعد از اتمام همه گیری افرادی که از نظر اقتصادی توانمند هستند توجه خاصی به افرادی که به دلیل این همه گیری شغل خود را از دست داده اند و یا نیمه وقت شده اند داشته باشند. سلامت روانی اجتماع و سلامت روانی فردی در گرو یکدیگر هستند. به گاه محنت دیگران غمخوار باشیم.
15. نگرانی برای سلامتی عزیزان سالمند در خانواده ها در شرایط همه گیری بالاتر است اما بهتر است به جای تذکر مداوم رعایت نکات بهداشتی به این افراد از آنها بخواهیم با توجه به جایگاه اجتماعی که دارند در جهت ترویج فرهنگ قرنطینه خانگی و رعایت بهداشت، دیگر افراد اجتماع و خانواده را تشویق کنند. داشتن حس کنترل در شرایط قرنطینه برای سالمندان تقویت کننده حس موثر بودن است.
16. اگر نمی توانید از خرید اینترنتی استفاده کنید و مجبور هستید به خرید مواد غذایی بروید برای همسایه و افراد سالمند که احیانا نمی توانند به خرید بروند هم خرید کنید.
17. به یاد داشته باشیم حال روانی بچه ها وابستگی خیلی بالایی به حال روانی والدین و مراقبین آنها دارد. نمی‌توان انتظار داشت که والدین در دوران قرنطینه کسل و یا مضطرب باشند و فرزندان حال خوبی داشته باشند. کودکان از طریق پدیده سرایت هیجانی((emotional contagion)) به سرعت حال والدین خود را درونی می کنند پس اگر قدری به خودمان برسیم و انرژی بالاتری داشته باشیم وقت بیشتری با حال خوب با آنها خواهیم گذراند و حال آنها نیز بهتر خواهد بود.
18. کودکان کوچکی که والدین آنها مبتلا به بیماری COVID-19 می شوند فارغ از اینکه چه درکی از این بیماری داشته باشند اضطراب جدایی را تجربه می کنند. ترس از دست دادن و بازنگشتن والدین برای کودکان بسیار مخرب است. آنها را تنها نگذاریم و به یاد داشته باشیم کودکان توان کلامی بیان احساساتشان را ندارند با کشیدن نقاشی در مورد شرایطی که وجود دارد شرایط را برایشان ترسیم و عینیت ببخشیم و به او اطمینان بدهیم که والدین او بر می گردند و تحت هیچ شرایطی مراقب فعلی او را ترک نخواهد کرد.
19. اگر کودک از ما می خواهد که بارها کتاب یا داستانی را برای او بخوانیم و فیلمی را با او ببینیم با حوصله این کار را انجام بدهیم و اگر حس کردیم کودک ما مضطرب است از تغییر در محتوای داستان اجتناب کنیم تکرار یک متن ثابت برای کودک احساس کنترل و پیش بینی پذیری به همراه می آورد و موجب کاهش اضطراب بچه ها می شود.
20. خانواده هایی که عزیزان خود را بر علت ابتلای به بیماری COVID-19 از دست داده اند فرصت برگزاری مراسم را ندارند و تحت شرایط سختی به سر می برند به یاد آنها باشیم و تماس دائم خود را با آنها حفظ کنیم. تنها ماندن خانواده در چنین شرایطی بسیار سخت و دردناک است.

توصیه های برای تیم های درمانی:

1. خستگی، استرس، ترس از ابتلا، کمبود امکانات، عصبانیت از دیگران، ناامیدی از پایان یافتن شیوع، استیصال و درماندگی و … که در طولانی مدت رخ می دهد بار روانی غیر قابل هضمی که تحت عنوان ترومای تجمعی((Collective trauma)) از آن یاد می شود را ایجاد می کند. در این شرایط افراد بیشتر واکنش عصبانیت و یا سکوت از خود نشان می دهند که این واکنش ها کمک کننده نیستند. این سطح از فشار روانی موجب افسردگی، حملات اضطرابی، مشکلات روان تنی، اختلالات خواب و… می شود. صحبت کردن در فرصت های مناسب با همکاران، متخصصین بهداشت روان و بیان احساسات مانع از انباشته شدن احساسات منفی و تبدیل شدن به اختلال استرس پس از سانحه((Post traumatic stress disorder (PTSD))) می شود.
2. به یاد داشته باشید این یک مسابقه دو سرعت نیست بلکه یک ماراتن بزرگ است. تمام انرژی خود را صرف نکنید و سعی کنید مدیریت انرژی داشته باشید. درد های بدنی، احساس خواب آلودگی، کاهش سطح تمرکز، درگیر شدن بیش از اندازه با خیالات و گذشته در حین کار، کم تحملی و زود عصبانی شدن و… نشان دهنده بیش از ظرفیت  کار کردن و نیاز  فرد به استراحت است. البته که در این شرایط امکان آن نیست که براحتی استراحت کنید اما ادامه دادن این وضعیت شما را به سمت از دست دادن کنترل سوق می دهد. از روش های ناسالم مانند سیگار کشیدن، مصرف نوشیدنی ها و داروهای محرک استفاده نکنید. حرکات کششی را انجام دهید، تا جایی که ممکن است از غذاهای سالم استفاده کنید و به موقع استراحت های کوتاه داشته باشید تا انرژی خود را برای طولانی مدت مدیریت کنید. در ساعاتی که شیفت نیستید خواب منظمی داشته باشید. بیش از اندازه نخوابید و کم هم نخوابید. فعالیت دیگری مانند ورزش سبک و خوردن یک چیز خوشمزه را انجام بدهید. فیلمی را ببینید و یا موسیقی  گوش کنید که بتوانید در محیط کار به آن فکر کنید و یا با همکاران خود در مورد آن صحبت کنید. سعی کنید در محیط کار با همکاران راجع به موضوعی مفرح صحبت کنید مانند تجربه یک سفر  و  یا برنامه خرید موضوعی بغیر از  COVID-19.
3. خانواده های افراد تیم درمانی  ناراحتی و نگرانی زیادی را در دوران همه گیری به جهت مواجهه مستقیم عزیزانشان با بیماری تحمل می کنند اما بهتر است از ابراز مداوم این ناراحتی به اعضاء تیم درمان خودداری کنند و در عوض به تشویق، قدردانی و معنی دادن هر چه بیشتر به کارشان بپردازند. در این صورت کادر درمانی روحیه بالاتری برای فعالیت هر چه بهتر و بیشتر خواهند داشت.
4.  چنانچه رهبر و مدیر تیم های درمانی هستید با توجه به شرایط بلند مدت به برنامه ریزی اقدام کنید و سعی در مدیریت بحران در کوتاه مدت نکنید به این دلیل که انرژی شما و تیم تان محدود است. در چیدمان تیم های درمانی خود سعی کنید به میزان استرس پذیری افراد توجه کنید و همیشه ترکیبی از افراد دارای ظرفیت بالای استرس و همچنین افراد دارای ظرفیت پایین تر را مد نظر قرار بدهید بدین صورت این امکان را فراهم می کنید تا سطح استرس تیم ها متوازن بماند. توجه به شرایط خانوادگی اعضاء تیم بکنید و اگر یکی از اعضاء دچار استرس های مربوط به مسائل خانوادگی است با او صحبت کنید تا بداند که رهبر تیم متوجه شرایط او هست و لازم نیست موضوع را مخفی و یا از آن خجالت بکشد. باید به یاد داشت که در شرایط پر استرس بلند مدت مشکلات فردی بیش از پیش خود را نشان می دهند. اگر شما رهبر تیم هستید دلیل بر این نمی شود که تمام مسئولیت ها را به دوش خود بکشید و به یاد داشته باشید شما هم محدودیت دارید برای هدایت بهتر تیم به خودتان هم توجه کنید. در برخی از مواقع بازی کردن مثل بازی اسم و فامیل با یک یا چند دوست در زمان استراحت بخوبی می تواند حال تیم را خوب کند.

منابع:

1. John Tierney, Roy F. Baumeister, The Power of Bad How the Negativity Effect Rules Us and How We Can Rule It, Penguin Press, 9781594205521, 336pp. December 31, 2019.
2. John Tierney, Roy F. Baumeister, How Negativity Can Kill a Relationship, JANUARY 9, 2020. Available on: https://www.theatlantic.com/family/archive/2020/01/negativity-can-ruin-relationships/604597/
3. World Health Organization (WHO), Mental Health and Psychosocial Considerations During COVID-19 Outbreak. Available on: https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/mental-health-considerations.pdf
4. World Health Organization (WHO), UNICEF, International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies (IFRC), Social Stigma associated with COVID-19, February 24, 2020. Available on: https://www.epi-win.com/sites/epiwin/files/content/attachments/2020-02-24/COVID19%20Stigma%20Guide%2024022020_1.pdf

Akhtar Salman, MD, Some Tips on  Managing Anxieties Related to the Corona Virus Crisis.  Available on: https://apsa.org/sites/default/files/tips3-24_0.pdf

• بخش نخست این یادداشت در کتابچه کووید-۱۹ بان کلینیک در فروردین ۱۳۹۹ منتشر شده است  که به آدرس زیر قابل دانلود است:

https://www.baanclinic.com/کتابچه-کرونا-ویروس/